Η τοπική αυτοδιοίκηση οφείλει να καθορίσει το όραμα της για τον πολιτισμό στην περιοχή αρμοδιότητάς της και να το εντάξει στον ευρύτερο Στρατηγικό Προγραμματισμό και Επιχειρησιακό Σχεδιασμό της. Η Ιστορία, τα Μνημεία, οι Παραδοσιακοί Οικισμοί, τα Τοπόσημα, οι Ανασκαφές, τα Μουσεία, οι Βιβλιοθήκες, οι Εκδηλώσεις και οι Θεσμοί για τον Πολιτισμό της περιοχής πρέπει να ενταχθούν σε μια ενιαία προσέγγιση και όραμα για τον Πολιτισμό από την αυτοδιοικητική αρχή. Αυτό θα οδηγήσει σταδιακά στην καθιέρωση μιας ενιαίας Πολιτιστικής Ταυτότητας για τους κατοίκους και τους επισκέπτες της περιοχής με τρόπο που να τους μετατρέπει σε μετόχους και πολλαπλασιαστές αυτής, συμβάλλοντας στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη του τόπου.

Πολιτιστική Πολιτική για την Τοπική Αυτοδιοίκηση

Η διαμόρφωση διεθνών πολιτικών για τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά, η ίδρυση αντίστοιχων διεθνών οργανισμών, η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον πολιτισμό, και η εθνική πολιτική για τον πολιτισμό είναι στοιχεία που όλα μαζί οδηγούν στην αναγκαιότητα μιας ενιαίας προσέγγισης στον τομέα του πολιτισμού και από την Τοπική Αυτοδιοίκηση (Περιφέρεια, Δήμοι). Είναι προφανές ότι η Τοπική Αυτοδιοίκηση διαθέτει την εγγύτητα, την αμεσότητα και τη γνώση, αλλά γνωρίζει και την πρέπουσα χρήση, όπως και την αρμόζουσα διασύνδεση όλων των πολιτιστικών στοιχείων και μνημείων κάθε τύπου, που χρειάζονται ενιαία προσέγγιση και σχεδιασμό για τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά σε μια περιοχή.

Η έννοια της Πολιτιστικής Ανάπτυξης για την Τοπική Αυτοδιοίκηση γίνεται ιδιαίτερα έντονη με το τέλος της χιλιετίας, όταν αρχίζει και διαμορφώνεται μια έντονη παρουσία της στα πολιτιστικά και καλλιτεχνικά δρώμενα της χώρας. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και εντονότερα προς το τέλος της, είχαμε ένα πλήθος δράσεων και ενεργειών από την Τοπική Αυτοδιοίκηση στον τομέα του πολιτισμού με διακριτό αποτέλεσμα.

Ειδικότερα, η ανάπλαση ιστορικών κέντρων πόλεων, η ίδρυση ιστορικών και λαογραφικών μουσείων, η καθιέρωση εορταστικών εκδηλώσεων με την θεσμοθέτησή τους, η ανάδειξη τοπόσημων σε πολλές περιοχές, η σηματοδότηση πολιτιστικών διαδρομών, η σύνδεση του σχεδιασμού για το περιβάλλον με τον πολιτισμό σε τοπικό επίπεδο, η ανάδειξη των τοπικών παραδοσιακών επαγγελμάτων, η αναβίωση και ο εκσυγχρονισμός παλαιών εορτών και εθίμων είναι μια ενδεικτική αναφορά στο πλήθος των ενεργειών και δράσεων, που σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν από τις τοπικές αρχές.

Η Τοπική Αυτοδιοίκηση προχώρησε στην πράξη έναν σχεδιασμό που επιδίωκε την κοινωνική και την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής μέσα από την ανάδειξη και αξιοποίηση της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Η ποσοτική και υλική ανάπτυξη διευρύνθηκαν προς την κατεύθυνση της κοινωνικής ανάπτυξης με τη διαμόρφωση και υλοποίηση πολιτιστικής πολιτικής. Αυτό ήταν και το χρέος των αυτοδιοικητικών αρχών (κυρίως των Δήμων), να παρέμβουν και στον τομέα του πολιτισμού και να αναλάβουν την ευθύνη για την προώθηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και την εξασφάλιση των πολιτιστικών δικαιωμάτων των πολιτών τους απέναντι στα στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς, της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της καθημερινότητας των πολιτών μέσα από τα τοπικά ήθη και έθιμα.

Επιχειρώντας να οριοθετήσουμε την έννοια Πολιτιστική Πολιτική για την Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορούμε να αναφέρουμε ότι είναι: ‘Η ανάδειξη της δημόσιας αξίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, της καλλιτεχνικής δημιουργίας, και της παράδοσης της καθημερινότητας κάθε τόπου. Αυτά τα τρία στοιχεία του τοπικού πολιτισμού αξιοποιούνται σε ένα ενιαίο στρατηγικό σχεδιασμό ενεργειών και δράσεων με τη μορφή τοπικής πολιτιστικής πολιτικής. Στόχος είναι η σταδιακή καθιέρωση μιας τοπικής πολιτιστικής ταυτότητας, που να διευκολύνει και να οδηγεί στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη του τόπου.’ Αυτό όμως είναι μόνο η αρχή.

Στρατηγικός Σχεδιασμός για τον Πολιτισμό στην Τοπική Αυτοδιοίκηση

Η υλοποίηση του οράματος της Πολιτιστικής Πολιτικής αναδεικνύει τον κομβικό ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης και στην πράξη θα οδηγήσει στην προσέλκυση επενδύσεων και επισκεπτών, που θα συμβάλουν στην κοινωνική ανάπτυξη και τη δημιουργία εξειδίκευσης και απασχόλησης. Βέβαια, χρειαζόμαστε μια σειρά από ενέργειες και ειδική προετοιμασία για τη διαμόρφωση πολιτιστικής πολιτικής σε τοπικό επίπεδο για την Περιφέρεια ή το Δήμο.

Συγκεκριμένα, τα στάδια που θα πρέπει να ακολουθήσουμε για την ωρίμανση πολιτιστικής πολιτικής με σχεδιασμό και υλοποίηση με διακριτά μέσα και πόρους είναι:

• Η Πολιτιστική Πολιτική να αποτελέσει προτεραιότητα πολιτικού, κοινωνικού και αναπτυξιακού χαρακτήρα για την αυτοδιοικητική αρχή.
• Η αποτύπωση του τοπικού οράματος για τον πολιτισμό σε συνδυασμό με το ευρύτερο πολιτικό όραμα για την ανάπτυξη της περιοχής.
• Η πολιτική απόφαση για τη διάθεση του κατάλληλου και ειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού.
• Η καταγραφή και συγκέντρωση των απαραίτητων στοιχείων για το Στρατηγικό Σχεδιασμό και Επιχειρησιακό Προγραμματισμό στον τομέα του πολιτισμού.
• Η οριοθέτηση στόχων και δεικτών μέτρησης επιτυχίας (επισκέπτες, κόστος, δημοσιότητα, πρωτοτυπία, χορηγίες κ.ά.).
• Ο καθορισμός του ύψους των οικονομικών πόρων που θα διατεθούν για την υλοποίηση του προγραμματισμού στον τομέα του πολιτισμού.
• Ο χρονικός προγραμματισμός υλοποίησης ενεργειών και δράσεων.
• Η εμπλοκή των τοπικών κοινωνικών εταίρων, συλλογικοτήτων, ενώσεων και άλλων στην κοινή προσπάθεια.

Να σημειωθεί ότι κομβικό στοιχείο της επιτυχίας είναι η αξιοποίηση όλων των πόρων και μέσων που διαθέτει η περιοχή, όπως και η ανάδειξη του συνόλου των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς, της καλλιτεχνικής δημιουργίας και των χαρακτηριστικών στοιχείων της καθημερινότητας της περιοχής (ήθη και έθιμα, τοπικά προϊόντα κ.ά.). Όλα αυτά μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε και ως πολιτιστικούς πόρους της περιοχής.

Παραδειγματικές Αναφορές Πολιτιστικής Πολιτικής στην Τοπική Αυτοδιοίκηση

Η υλοποίηση τοπικής πολιτιστικής πολιτικής στην τοπική αυτοδιοίκηση εκτείνεται σε ένα ιδιαίτερα ευρύ πεδίο θεμάτων και δράσεων. Ακολουθεί μια συνοπτική αναφορά σε ενδεικτικά παραδείγματα:

• Ελληνικά Μνημεία και Χώροι Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Η εγγραφή στον κατάλογο των μνημείων και χώρων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός για την πολιτιστική προβολή μιας περιοχής σε παγκόσμιο επίπεδο. Χρειάζεται πολύ καλός συντονισμός μεταξύ Υπουργείου Πολιτισμού και Τοπικής Αυτοδιοίκησης για την επίτευξη αυτού του στόχου. Μέχρι σήμερα έχουν ενταχθεί 18 μνημεία και χώροι από την Ελλάδα στον κατάλογο αυτόν. Ξεκινώντας το 1986 με την ένταξη του ναού του Επικούρειου Απόλλωνα, στις Βάσσες της Αρκαδίας, το 1987 προστέθηκε ο Αρχαιολογικός Χώρος της Ακρόπολης και των Δελφών, το 1988 η Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου, τα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά Μνημεία της Θεσσαλονίκης, το Ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, τα Μετέωρα και το Άγιο Όρος – Άθως, το 1989 ο Αρχαιολογικός Χώρος του Μυστρά και της Ολυμπίας, το 1990 ο Αρχαιολογικός Χώρος της Δήλου, η Μονή Δαφνιού, η Μονή Οσίου Λουκά και η Νέα Μονή Χίου, το 1992 ο Αρχαιολογικός Χώρος του Ηραίου της Σάμου, το 1996 ο Αρχαιολογικός Χώρος των Αιγών, στη Βεργίνα της Μακεδονίας, το 1999 οι Αρχαιολογικοί Χώροι των Μυκηνών και της Τίρυνθας, το Ιστορικό Κέντρο (Χώρα), με τη Μονή Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και το Σπήλαιο της Αποκάλυψης στην Πάτμο, το 2007 η Παλαιά Πόλη της Κέρκυρας, και το 2016 ο Αρχαιολογικός χώρος των Φιλίππων στην περιοχή της Καβάλας.
• Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Αυτή είναι μια πόλη που ορίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση για ένα έτος στη διάρκεια του οποίου της δίνεται η ευκαιρία να επιδείξει την πολιτιστική της ζωή και ανάπτυξη. Αρκετές πόλεις στην Ευρώπη έχουν αξιοποιήσει αυτή τη δυνατότητα για να αναδιαμορφώσουν την πολιτιστική τους πολιτική, να βελτιώσουν την εικόνα τους, να ενισχύσουν τη δράση τους και συνεπώς να ενταχθούν στον πολιτιστικό χάρτη σε διεθνές επίπεδο. Έως το 2019, 60 πόλεις θα έχουν δεχθεί τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (μέχρι το 2001 ονομαζόταν Πολιτιστική Πόλη της Ευρώπης). Είναι στην πράξη η πιο δημοφιλής πολιτιστική πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την Ελλάδα έχουν μέχρι σήμερα λάβει τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, η Αθήνα το 1985 (ήταν η πρώτη), η Θεσσαλονίκη το 1997, και η Πάτρα το 2006. Το 2015 ξεκίνησε η διαδικασία για την επιλογή της επόμενης ελληνικής πόλης που θα λάβει τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2021. Οι υποψήφιες πόλεις που παρουσίασαν τους φακέλους τους ενώπιον της 12μελούς επιτροπής των εμπειρογνωμόνων από τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και την Ελλάδα ήταν: Βόλος, Δελφοί, Ελευσίνα, Ιωάννινα, Καλαμάτα, Κέρκυρα, Λάρισα, Λέσβος, Μεσολόγγι, Πειραιάς, Ρόδος, Σαλαμίνα, Σάμος, Τρίπολη. Οι πόλεις που προκρίθηκαν για την επόμενη φάση πριν την οριστική επιλογή είναι: Ελευσίνα, Καλαμάτα, Ρόδος.
• Παραδοσιακοί Οικισμοί. Οι οικισμοί αυτοί αποτελούν σημαντικό τμήμα της ελληνικής παράδοσης και κληρονομιάς. Παραδοσιακοί οικισμοί θεωρούνται οι οικισμοί που έχουν διατηρήσει αναλλοίωτη την εικόνα που είχαν στο παρελθόν, καθώς και τον τοπικό τους χαρακτήρα. Οι χαρακτηρισμένοι με νομοθετική ρύθμιση παραδοσιακοί οικισμοί στην χώρα μας ξεπερνούν τους 800. Περίπου 830 είναι οι παραδοσιακοί οικισμοί που έχουν χαρακτηριστεί με ευθύνη του ΥΠΕΧΩΔΕ. Με βάση ένα πρόγραμμα του ΕΟΤ για τους Παραδοσιακούς Οικισμούς του 1975, προχώρησε η συντήρηση και αναστήλωση σε ένα σύνολο παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ολόκληρων οικισμών με στόχο την τοπική πολιτιστική και τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι: η Βάθεια στη Μάνη (Πελοπόννησος), τα Αμπελάκια στα Τέμπη, η Βυζίτσα και η Μακρυνίτσα στο Πήλιο (Θεσσαλία), το Νυμφαίο στη Φλώρινα (Δυτική Μακεδονία), τα Μεστά στη Χίο (Βόρειο Αιγαίο), η Οία στη Σαντορίνη (Νότιο Αιγαίο), το Πάπιγκο στα Βόρεια των Ιωαννίνων (Ήπειρο), το Φισκάρδο στην Κεφαλονιά (Ιόνια Νησιά). Η ανακήρυξη ενός οικισμού σε παραδοσιακό δημιουργούσε ιδιαίτερα πλεονεκτήματα στην προσέλκυση επενδύσεων για δόμηση και ανάπλαση, όπως και επισκεπτών τουριστών.
• Αρχαιολογικοί Χώροι. Υπάρχει μεγάλος αριθμός αρχαιολογικών χώρων στη χώρα μας που είναι άμεσα συνδεμένοι με την ανάπτυξη της περιοχής, όπως η Ακρόπολη της Λίνδου στη Ρόδο, ο αρχαιολογικός Χώρος της Κνωσού και της Φαιστού στην Κρήτη, ο Αρχαιολογικός Χώρος της Νικόπολης στην Πρέβεζα, ο Αρχαιολογικός Χώρος της Πύλου και της Μεσσήνης στη Μεσσηνία κ.ά. Οι χώροι αυτοί που κάθε μέρα επεκτείνονται και προσελκύουν όλο και περισσότερους επισκέπτες δείχνουν το δρόμο για τον αναπτυξιακό σχεδιασμό της περιοχής.
• Ιστορικά Τοπόσημα. Υπάρχουν περιοχές στη χώρα μας που είναι παγκόσμια γνωστές λόγω σημαντικών ιστορικών γεγονότων ακόμα και αν στη δική μας πραγματικότητα είμαστε στο αρχικό στάδιο αξιοποίησης των δυνατοτήτων που προσφέρονται για την μετατροπή τους σε συγκριτικό πλεονέκτημα. Τέτοιες περιοχές είναι ο Μαραθώνας, η Σαλαμίνα με το Πέραμα, οι Θερμοπύλες, κ.ά. Αντίστοιχα, είναι τα σημεία όπου αναπτύχθηκε η Ιατρική στην αρχαιότητα π.χ. Επίδαυρος και Κως με τα Ασκληπιεία, η Σαμοθράκη με τον Αρχαιολογικό Χώρο και τα Θερμά Λουτρά κ.ά.

Αντίστοιχα μπορεί κανείς να μιλήσει για βυζαντινά και νεώτερα μνημεία, για βιομηχανική κληρονομιά, για μουσεία λαογραφικά και άλλα ειδικά σε συγκεκριμένα επαγγέλματα ή τέχνες, για ιστορικά αρχεία ή βιβλιοθήκες που έχουν γίνει σημείο αναφοράς για έρευνα, για αναβιώσεις εθίμων και φεστιβάλ που είναι πλέον θεσμοί κ.ά. Στην κατεύθυνση αυτή, ο Λευκός Πύργος στη Θεσσαλονίκη, το Κάστρο της Καβάλας, η ανάπλαση στο Βαρόσι (πρώην βιομηχανική περιοχή) και οι Καταρράκτες στην Έδεσσα, οι Μπαρουτόμυλοι της Δημητσάνας στην Αρκαδία, το Ιστορικό – Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο Κοζάνης, η Βικελαία Βιβλιοθήκη στο Ηράκλειο της Κρήτης, το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Κρήτης που είναι πολύ κοντά στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης, το Μουσείο του Νίκου Καζαντζάκη στην Μυρτιά του Ηρακλείου, το Μουσείο Καπνού της Καβάλας, το Μουσείο Μαραθώνιου Δρόμου στο Μαραθώνα, το Διεθνές Ολυμπιακό Μουσείο του Αμαρουσίου, οι Γιορτές Παλαιάς Πόλης στην Ξάνθη, το Καρναβάλι της Πάτρας και του Ρεθύμνου, οι Γιορτές και τα έθιμα του Πάσχα στην Κέρκυρα, ο αλευροπόλεμος στο Γαλαξίδι, ο παραδοσιακός γάμος στην Ήπειρο είναι μόνο ελάχιστα από αυτά που μπορούμε να αναφέρουμε. Όλα αυτά είναι σημαντικά σημεία προσέλκυσης και ανάπτυξης σε κάθε τόπο με την πολιτιστική κληρονομιά, τα καλλιτεχνικά του δρώμενα και παραγωγή, τα ήθη και έθιμα του, που είναι ενσωματωμένα στην καθημερινότητά του, όπου μπορούμε να προσθέσουμε τη φύση, την παραγωγή και τη γαστρονομία κάθε τόπου.

Συνδυασμός Πολιτιστικής Ανάπτυξης και Οικονομίας στην Τοπική Αυτοδιοίκηση

Η Στρατηγική για τον Πολιτισμό στην Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι μια νέα προσέγγιση καθημερινότητας παραγωγής και κατανάλωσης με σεβασμό στην πολιτιστική κληρονομιά, στην καλλιτεχνική παραγωγή, στα ήθη και στα έθιμα ενός τόπου σε συνδυασμό και με σεβασμό με το περιβάλλον. Είναι ένας τρόπος αξιοποίησής τους με τη δημιουργία μιας νέας πολιτιστικής ταυτότητας που σέβεται τα πολιτιστικά δικαιώματα του πολίτη και των φορέων του, ως κατ΄ εξοχήν παραγωγών πολιτισμού. Είναι η δημόσια αξία και η κοινωνική ανάπτυξη που αυτή επιφέρει πέραν της οικονομικής μεγέθυνσης. Είναι ένας άλλος τρόπος παραγωγής και απασχόλησης, που οδηγεί σε ένα νέο πολιτικό όραμα κεντρικό και κυρίως τοπικό.

Ο Στρατηγικός Σχεδιασμός για την Πολιτιστική Ανάπτυξη (από Περιφέρειες και Δήμους) πρέπει πλέον να περιλαμβάνει: α) τις αναπτυξιακές προοπτικές που διανοίγονται με την οικονομία του πολιτισμού και τις χρηματοδοτήσεις που την συνοδεύουν από τη χώρα μας και την Ε.Ε. σε αρχικό στάδιο, β) την αξιοποίηση της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς, της καλλιτεχνικής παραγωγής, όπως και των τοπικών ηθών και εθίμων, και γ) τις δυνατότητες κοινωνικής ανάπτυξης και δημιουργίας νέων θέσεων απασχόλησης και ειδίκευσης για το τοπικό εργατικό δυναμικό, που είναι σε θέση και μπορούν να ενσωματώσουν τις ΤΠΕ και να απευθυνθούν στις σύγχρονες απαιτήσεις ενός ευρύτερου αγοραστικού – καταναλωτικού κοινού.

Η Πολιτιστική Πολιτική κι ο Στρατηγικός Σχεδιασμός για τον Πολιτισμό από την Τοπική Αυτοδιοίκηση αποτελούν κομβικό σημείο ανάπτυξης για την τοπική κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Είναι η πολιτιστική ταυτότητα που ενσαρκώνει την περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη με σεβασμό στην πολιτιστική κληρονομιά, στην καλλιτεχνική δημιουργία και στα τοπικά ήθη και έθιμα. Είναι ευθύνη των αυτοδιοικητικών αρχών (κυρίως των Δήμων), να παρέμβουν και στον τομέα του πολιτισμού και να αναλάβουν την ευθύνη για την προώθηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και την εξασφάλιση των πολιτιστικών δικαιωμάτων των πολιτών τους.