γράφει ο Ιωάννης Μπαξεβάνος.
Α, το αόρατο χέρι της αγοράς! Η απόλυτη φαντασίωση της ανθρώπινης απραξίας, το μέσο με το οποίο μπορούμε όλοι να είμαστε πλούσιοι, ελεύθεροι και γεμάτοι ευτυχία – απλά κάνοντας τίποτα. Ένα χέρι που, αν πιστέψουμε την αφήγηση, δουλεύει ακούραστα μέρα και νύχτα για να εξισορροπήσει τα πάντα: από το τι θα φάμε μέχρι το πόσα ακριβώς δικαιούμαστε να έχουμε πριν αρχίσουμε να νιώθουμε ενοχές. Και, φυσικά, δεν φταίει ποτέ! Εμείς φταίμε, που δεν καταλαβαίνουμε το μεγαλείο του.
Η απλή γοητεία του μύθου
Ας επιστρέψουμε για λίγο στον Άνταμ Σμιθ. Εκείνον τον σοφό, που μας είπε πως αν ο καθένας κοιτάζει μόνο το συμφέρον του, τότε η κοινωνία θα βρει τη σωτηρία της. Η μαγική αυτή ιδέα μοιάζει περισσότερο με παραμύθι παρά με θεωρία. Σκεφτείτε το: ένας κόσμος όπου όλοι είναι εγωιστές, και αυτό οδηγεί στην τέλεια ισορροπία! Σίγουρα ακούγεται δελεαστικό, ειδικά αν είστε ένας από εκείνους που ήδη βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας και απολαμβάνουν το θέαμα.
Αλλά, δυστυχώς, το χέρι αυτό δεν είναι μόνο αόρατο. Είναι και αδέξιο. Στην καλύτερη περίπτωση, αγγίζει επιλεκτικά τους «δικούς του». Στη χειρότερη, είναι σαν ένας κακός μάγος που μετατρέπει το χρυσάφι σε στάχτες.
Η πραγματικότητα της αγοράς: Ένα θλιβερό αστείο
Ας σταματήσουμε να ρομαντικοποιούμε την αγορά. Στην πραγματικότητα, αυτό το «αόρατο χέρι» μοιάζει περισσότερο με ένα πεινασμένο τέρας που καταβροχθίζει ό,τι βρει στο πέρασμά του. Πολυεθνικές εταιρείες κυριαρχούν, συνθλίβουν τον ανταγωνισμό και μας πείθουν ότι η ευτυχία είναι ένα προϊόν σε έκπτωση. «Αγοράστε τώρα, πληρώστε αργότερα!» μας λένε. Ποιος θα μπορούσε να αντισταθεί;
Και βέβαια, μην ξεχνάμε τη «δημιουργικότητα» της αγοράς! Έχετε δει τα δεκάδες προϊόντα που δεν χρειαζόμαστε, αλλά υποτίθεται ότι δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτά; Ένα κινητό με ελαφρώς καλύτερη κάμερα, ένα μπουκάλι νερό που κοστίζει περισσότερο από ένα καλό δείπνο. Όλα αυτά, φυσικά, προσφέρουν «αξία» – αρκεί να κλείσουμε τα μάτια μας στην εκμετάλλευση πίσω από την παραγωγή τους.
Όλοι ίσοι, αλλά κάποιοι πιο ίσοι από άλλους
Και τι γίνεται με την κοινωνία; Μα φυσικά, η αγορά μας φροντίζει όλους εξίσου! Ή μήπως όχι; Εδώ, το αόρατο χέρι γίνεται λίγο πιο… επιλεκτικό. Αν έχεις λεφτά, τότε η αγορά σε αγαπάει. Αν όχι, ε, λυπούμαστε πολύ, αλλά ίσως να μην είσαι αρκετά «ανταγωνιστικός» για να αξίζεις ένα σπίτι ή υγειονομική περίθαλψη.
Το αόρατο χέρι είναι ο καλύτερος φίλος των πλουσίων και ο χειρότερος εφιάλτης των φτωχών. Σου λέει: «Δεν πειράζει που είσαι άστεγος. Σκέψου πόσο όμορφα είναι τα πάρκα το βράδυ!» Ή, «Εντάξει, δεν έχεις να φας, αλλά τουλάχιστον τα εμπορικά μας κέντρα είναι γεμάτα με λαμπερές βιτρίνες να κοιτάς.»
Η περιβαλλοντική καταστροφή: Ένα «παράπλευρο» κόστος
Και ας μιλήσουμε για το περιβάλλον. Τι υπέροχη δουλειά που κάνει το αόρατο χέρι! Καίγονται τα δάση; Λιώνουν οι πάγοι; Δεν πειράζει, η αγορά θα βρει τη λύση. Ίσως ένα νέο προϊόν: «Φρέσκος αέρας σε μπουκάλι!» Ή, ακόμα καλύτερα, «Προσωπικός πυροσβεστήρας για να σβήνετε τις φωτιές στις γειτονιές σας.»
Το χέρι αυτό, φυσικά, δεν έχει καμία υποχρέωση να προστατεύει τους φυσικούς πόρους. Γιατί να το κάνει άλλωστε; Δεν υπάρχει καμία οικονομική αξία στο να διατηρήσουμε τα δάση ή τους ωκεανούς, αν δεν μπορούμε να τα βάλουμε σε πλαστικές συσκευασίες και να τα πουλήσουμε σε «προσφορά».
Μια αχτίδα ειρωνικής ελπίδας
Ίσως να υπάρχει λύση. Αλλά θα χρειαστεί να σταματήσουμε να πιστεύουμε σε μαγικά χέρια και να αρχίσουμε να χρησιμοποιούμε το μυαλό μας. Θα χρειαστούν κανόνες, ρυθμίσεις και, ω, τι τρομερή σκέψη, μια ιδέα συλλογικής ευθύνης. Ξέρω, ξέρω – αυτό ακούγεται τρομακτικό για την ελίτ, που φοβάται μήπως χάσει τη δύναμη και τα προνόμιά της.
Ίσως να χρειαστεί να φορολογήσουμε την υπερβολική κατανάλωση, να ενισχύσουμε τη βιώσιμη παραγωγή ή, τολμώ να πω, να σκεφτούμε ότι η ευτυχία δεν είναι απαραίτητα συνδεδεμένη με το πόσα αντικείμενα μπορούμε να μαζέψουμε.
Συμπέρασμα: Ένα χέρι που πνίγει
Το αόρατο χέρι της αγοράς, τελικά, δεν είναι τίποτα άλλο από ένας μηχανισμός που ευνοεί τους λίγους και αγνοεί τους πολλούς. Δεν είναι ούτε αόρατο ούτε μαγικό. Είναι, στην καλύτερη περίπτωση, ένα χέρι που πνίγει αντί να βοηθάει.
Ίσως ήρθε η ώρα να πάψουμε να το θαυμάζουμε και να αρχίσουμε να αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τον κόσμο που δημιουργούμε. Γιατί, αν συνεχίσουμε να πιστεύουμε σε αυτή τη φαντασίωση, τότε το μόνο που θα απομείνει να δούμε είναι ποιος θα πνιγεί τελευταίος.
*Ο Ιωάννης Μπαξεβάνος είναι Φιλόλογος.
