γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης.
Όπως διάβασα πρόσφατα, την Τετάρτη 16 Ιανουαρίου 2019 στην Κοβεντάρειο Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης οργανώθηκε ένα αφιέρωμα στη φιλοσοφία και διάφοροι άνθρωποι ήρθαν σε μια πρώτη επαφή μαζί της. Αυτό το κατά τα’ άλλα ευχάριστο γεγονός μου έφερε στο μυαλό τη δυσάρεστη και κοινότοπη υπενθύμιση ότι οι φιλοσοφικές σπουδές στη χώρα μας αποτελούν terra incognita, κυρίως επειδή θεωρούνται αφελείς, μη πρακτικές, ίσως και παρωχημένες. Ποια είναι λοιπόν η αξία της Φιλοσοφίας, γιατί να κάνει τον κόπο κανείς να ασχοληθεί μαζί της και με ποιο σκεπτικό ορισμένοι επιλέγουν να τη σπουδάσουν; Καθώς σπουδάζω και ο ίδιος Φιλοσοφία και μερικές φορές με ρωτούν, θα καταθέσω την εμπειρία μου.
Όταν ήμουν μαθητής Λυκείου, η Φιλοσοφία μου έμοιαζε μη πρακτική, εφετζίδικη και δε μου ασκούσε καμία ιδιαίτερη γοητεία. Το σχολικό εγχειρίδιο φιλοσοφίας της Β’ Λυκείου μου φαινόταν κουραστικό, ασαφές και ανούσιο. Τότε μ’ ενδιέφερε η κλασική γραμματεία, ήμουν και καλός στα Αρχαία Ελληνικά, και προσανατολιζόμουν μάλλον προς τη Φιλολογία. Άρχισα ν’ αλλάζω γνώμη την επόμενη χρονιά εξαιτίας του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών που αναφερόταν στη σκέψη του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης, που μου έκανε τα μεγαλύτερη εντύπωση, υποστήριζε ότι οι αρετές δεν είναι καρπός λογικής σκέψης ή γνώσης, παρά αποτέλεσμα εξάσκησης και μόχθου. Αυτό μου έκανε εντύπωση και αποφάσισα να το βάλω σε εφαρμογή. Ανακάλυψα ότι είχε δίκιο. Τότε άρχισα να καταλαβαίνω ότι η Φιλοσοφία δεν είναι μια πομφολυγώδης παραγωγή διανοητικών πυροτεχνημάτων, αλλά ασχολείται με τα βαθύτερα προβλήματα που μας απασχολούν.
Μετά τις Πανελλαδικές, στράφηκα στη μελέτη για να δω αν πραγματικά μου ταιριάζει το αντικείμενο που είχα επιλέξει. Πρώτα διάβασα την Πολιτεία του Πλάτωνα, για να διαμορφώσω δική μου γνώμη για όσα μας είπαν στο σχολείο. Κατόπιν Επίκτητος, Machiavelli, Spinoza, Βολταίρος, Rousseau, Kant, Schopenhauer, Nietzsche και Mill ήταν μερικά από τα αναγνώσματα εκείνου του καλοκαιριού. Δεν απογοητεύτηκα. Αντιθέτως ενθουσιάστηκα. Και αυτό ήταν μονάχα η αρχή. Παρακολούθησα τα πρώτα μαθήματα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο και έμαθα τους στοιχειώδεις κλάδους της (Μεταφυσική, Γνωσιολογία, Ηθική, Αισθητική) και έπειτα άλλα μαθήματα, αρκετή μελέτη, γράψιμο, παρουσιάσεις εργασιών και τελικά, η δημοσίευση ενός κειμένου στο περιοδικό Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, για την οποία ήμουν τόσο περήφανος.
Σήμερα που κάνω μεταπτυχιακές σπουδές, δεν έχει σταματήσει η πάλη, αλλά μάλλον αυξάνεται σε ένταση. Πάλη με τα κείμενα, τις υποσημειώσεις, τη βιβλιογραφία και τις παραπομπές. Στην πραγματικότητα, πάλη με τις ιδέες και συγχρόνως με τις λέξεις: πάλη να υποστηρίξεις με ορθά επιχειρήματα τις θέσεις σου, προσπαθώντας συγχρόνως να γίνεις όσο πιο σαφής και κατανοητός γίνεται.
Πολλοί μας λένε όμως ότι η Φιλοσοφία είναι αφελής και γεμάτη θεωρητικολογίες. «Η φιλοσοφία είναι σαν μια μητέρα που γέννησε και προίκισε όλες τις άλλες επιστήμες. Δεν πρέπει λοιπόν να γκρινιάζουμε για τη γύμνια και τη φτώχεια της, αλλά μάλλον να ελπίζουμε ότι κάτι από το δικό της δονκιχωτικό ιδανικό θα επιζήσει και μέσα στα παιδιά της, ώστε να μη βυθιστούν στη βαρβαρότητα», έγραφε ο Einstein στον Bruno Winawer το 1932. Στην πραγματικότητα, η «γύμνια» φαίνεται στα λόγια πολλών αφιλοσόφητων επιστημόνων του σήμερα, οι οποίοι νομίζουν ότι μπορούν να λύσουν φιλοσοφικά προβλήματα χωρίς να διατρίψουν στις αντίστοιχες συζητήσεις. «Ζούμε σε matrix» θα πει ο γνωστός Αστροφυσικός Μάνος Δανέζης, σπεύδοντας να συμπληρώσει «αυτό που λέω τώρα δεν είναι φιλοσοφία», παραβλέποντας ότι η φιλοσοφία (και συγκεκριμένα, ο Πλάτων) έχει διατυπώσει αυτή την ιδέα πριν 2.500 χρόνια πριν, καθώς και ότι η ομώνυμη ταινία βασίζεται σε αυτή την, παλιά στην πραγματικότητα, φιλοσοφική ιδέα. «Είμαστε ο τρόπος του σύμπαντος να γνωρίσει τον εαυτό του» λέει ο Αστροφυσικός Carl Sagan και η ιδέα αυτή εντυπωσιάζει όλους εκείνους που αγνοούν ότι αποτελεί ακούσια παράφραση μιας διατύπωσης του Hegel (19ος αιώνας), στον οποίο παρεμπιπτόντως χρωστούν τα μέγιστα οι σύγχρονες ιδεολογίες του μαρξισμού, του φασισμού και του εθνικοσοσιαλισμού, σε σημείο που έχει γραφτεί με κάποια υπερβολή ότι στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο συγκρούστηκαν δύο αντίθετες ερμηνείες του Hegel.
Όταν οι φυσικοί κάνουν λόγο για την αιτιοκρατία, υπενθυμίζοντας μάλιστα την περίφημη φράση «ο Θεός δεν παίζει ζάρια με το σύμπαν», τι άλλο κάνουν στην πραγματικότητα, παρά να θίγουν το παλιό φιλοσοφικό πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης; Αυτό ισχύει και για τις ανθρωπιστικές σπουδές. Διαβάζοντας ένα βιβλίο Κοινωνιολογίας, Ψυχολογίας, Πολιτικών ή Οικονομικών Επιστημών, μένεις κατάπληκτος με το πόσες φιλοσοφικές έννοιες προϋποθέτουν, όσο έκπληκτος έμεινα και εγώ διαβάζοντας στην Κοινωνία της διακινδύνευσης του Ulrich Beck ρητές αναφορές στον εμπειρισμό του Hume και στην Ψυχολογία της νοημοσύνης του Piaget μια κριτική στον Russel. Όποιος αγνοεί την επιρροή της φιλοσοφίας στη σύγχρονη Ψυχολογία, μπορεί να διαβάσει, εκτός από τον Yalom, και το έργο του R.D. Laing. Ποιος αμφιβάλλει για το φιλοσοφικό υπόβαθρο των επιστημών των Αγωγής; Για να μην αναφερθούμε στους θεολόγους και στους κλασικούς εκκλησιαστικούς συγγραφείς (πχ Καππαδόκες, Δαμασκηνός, Ι. Χρυσόστομος) που κάνουν συχνή χρήση φιλοσοφικών εννοιών της αρχαιοελληνικής σκέψης, όπως «ουσία» και «υπόσταση». Επιπλέον, φιλοσοφία υπάρχει και στη λογοτεχνία: οποιοσδήποτε διαθέτει έστω λίγη γνώση, δε μπορεί να μην αναγνωρίσει τις φιλοσοφικές ιδέες και τα προβλήματα που προκύπτουν αβίαστα ή και προϋποτίθενται στα μυθιστορήματα των Tolstoy, Dostoevsky, Kafka, Huxley, Pessoa, Orwell και Καζαντζάκη. Το ίδιο συμβαίνει στο θέατρο αλλά και στον κινηματογράφο. Σύγχρονα και φαινομενικά πρωτότυπα κινήματα, οφείλουν τις ιδέες του σε φιλοσοφικές διατυπώσεις στοχαστών που έζησαν αιώνες πριν. Τελευταία, παρουσιάζονται νέοι συσχετισμοί της Φιλοσοφίας με άλλους γνωστικούς κλάδους (Επιστημολογία, Φιλοσοφία της Πληροφορικής), ενώ πυροδοτούνται νέα ηθικά διλήμματα (πχ τρανσουμανισμός).
Το ζήτημα δεν είναι αν μπορεί κανείς να διαφύγει από τη φιλοσοφία, αλλά μονάχα το πόσο συνειδητή και θεμελιωμένη θα είναι η φιλοσοφία που θα επιλέξει να ακολουθήσει. Αν τώρα είχα μπροστά μου έναν νεαρό μαθητή/μαθήτρια που σκέφτεται να σπουδάσει Φιλοσοφία, θα του έλεγα να προσέχει. Να προσέχει και να επαγρυπνεί, διότι η Φιλοσοφία είναι μια τόσο γοητευτική δραστηριότητα που αν την αρχίσει, δύσκολα μπορεί κάποιος να μην πιαστεί στα δίχτυα της. Ασφαλώς, αυτός ο δρόμος έχει και προβλήματα, το σημαντικότερο των οποίων λέγεται «επαγγελματική αποκατάσταση». Εγώ θα επιμείνω όμως ότι η δισχιλιετής φιλοσοφική παράδοση και ιστορία δεν αποτελεί προνόμιο ορισμένων ειδικών, αλλά πεδίο προβληματισμού για κάθε ανήσυχο άνθρωπο που θέλει να στοχαστεί τα διαχρονικά ανθρώπινα προβλήματα.
