Μα πόσο αντιπροσωπευτική μεταφορά του γνωστού ελληνικού εθίμου στην τέχνη της ζωγραφικής! Και πόσο λίγοι εκείνοι, που δεν έχουν δει έστω και τυχαία το συγκεκριμένο πίνακα του Λύτρα, που τον συνέδεσε άρρηκτα ως ζωγράφο με την περίοδο των Χριστουγέννων. Στην πραγματικότητα βέβαια, το έργο σημαίνει πολύ περισσότερα από μια απλή απεικόνιση του εθίμου, με πολλά στοιχεία συμβολισμού, που ανασύρουν πλείστα συναισθήματα, όταν ο θεατής έρχεται σε επαφή μαζί του. Αξιοθαύμαστη είναι η απλότητα και φυσικότητα μέσα από την οποία στοιχεία του περιβάλλοντα χώρου, παρέχουν κάποιες πληροφορίες για την ίδια την εποχή στην οποία αναφέρεται το έργο. Πέρα από τις χαρακτηριστικές φορεσιές – το αντιπροσωπευτικότερο ίσως στοιχείο του πίνακα ως προς τις εικόνες της καθημερινότητας – ένα προχειροφτιαγμένο πλακόστρωτο καλντερίμι, μια αχυρένια σκούπα, κάποια οικιακά σκεύη μας τοποθετούν νοητά, αλλά και με τρομακτική αμεσότητα, στις συνθήκες της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα. Η επικρατούσα φτώχεια αποτυπώνεται σε όλο το τοπίο, από την έκφραση της γυναικείας μορφής πίσω από τη μισάνοιχτη πόρτα και τα ξεκάλτσωτα παιδικά πόδια μέσα στα χειμερινά παπούτσια, μέχρι τα απογυμνωμένα από φυλλώματα ξερόκλαδα του μοναδικού δένδρου της αυλής. Το σημαντικότερο όλων όμως, που αποτελεί και την κεντρική θεματολογία του πίνακα, είναι η αποτύπωση μιας ομάδας παιδιών διαφορετικών εθνικοτήτων, που συνυπάρχουν αρμονικά, τραγουδώντας τα ελληνικά κάλαντα των Χριστουγέννων.
Δεν θα μπω βαθύτερα στο κομμάτι της τέχνης, καθώς δεν αξιώνω ρόλο κριτικού έργων τέχνης. Θα ήθελα όμως να σταθώ σε κάποιες λέξεις κλειδιά που αναφέρονται στο εισαγωγικό μέρος και τις οποίες ο ζωγράφος συνέδεσε με την ελληνική ηθογραφία. Τα “ήθη του λαού”, μας έδωσαν την “ελευθερία”, τονίζει ο Λύτρας, και πρέπει “να τα διαφυλάσσουμε ως κόρη οφθαλμού”. Και βέβαια, αναφερόμενος στα ήθη, εννοεί το σύνολο όλων εκείνων των χαρακτηριστικών και της ψυχοσύνθεσης του ελληνικού λαού, που σπάνια συναντά κανείς σε άλλους και που καταπνίγηκε μέσα από την υπερβολική έμφαση που δόθηκε στα στρεβλά των τελευταίων δεκαετιών. Γιατί μεταφερόμενοι στη σύγχρονη πραγματικότητα, καθημερινά γίνεται όλο και πιο τραγική η διαπίστωση, ότι η ελευθερία μας διακυβεύεται κάθε μέρα και περισσότερο, λόγω του γεγονότος ότι αυτά τα ήθη δεν προστατεύθηκαν επαρκώς, όταν έπρεπε. Και δυστυχώς, γίνεται με τον πιο άμεσα βίαιο τρόπο. Και λέω “βίαιο”, διότι είναι εξαιρετικά αντιφατικό να συνειδητοποιείς κάτι τέτοιο, χρησιμοποιώντας ως όχημα ένα έργο τέχνης.
Αυτή είναι όμως η πικρή αλήθεια. Όχι μόνο δεν διαφυλάξαμε τα ήθη μας, αλλά επιδείξαμε και μια αισχίστου είδους ασέβεια, αλαζονεία και αποστροφή απέναντι σε καθετί παραδοσιακά ελληνικό, απορρίπτοντάς το κυριολεκτικά ως ρυπαρό και μιαρό. Το γεγονός ότι οι ρυθμοί ανάπτυξης της χώρας στο παρελθόν δεν ακολούθησαν τους αντίστοιχους ρυθμούς ανάπτυξης των υπολοίπων ευρωπαϊκών χωρών δεν μας παραδειγμάτισε, με συνέπεια το λάθος να συνεχίσει να επαναλαμβάνεται. Καμιά ομαλότητα στη μετάβαση, καμιά μορφή προστασίας των ταυτοτικών χαρακτηριστικών του ελληνικού λαού. Μόνο τεράστια άλματα, με καμία σταθερότητα, που δημιούργησαν ακόμα μεγαλύτερα κενά και αποστάσεις.
Και τώρα τι; Αντιλαμβάνεστε, ότι οι εικόνες του πίνακα του Λύτρα, έργο του 1872, είναι εικόνες της σημερινής πραγματικότητας; Αντιλαμβάνεστε, ότι η ίδια η Ιστορία μας εξαναγκάζει να επιστρέψουμε με τους πιο βίαιους τρόπους, στο σημείο εκείνο από το οποίο θα έπρεπε να είχαμε ξεκινήσει με βήματα αργά και σταθερά; Ειλικρινά, αναρωτιέμαι πόσοι είναι εκείνοι που μεθαύριο θα ανοίξουν τις πόρτες τους, για να ακούσουν τα κάλαντα των Χριστουγέννων. Ελάχιστοι. Οι περισσότεροι από φόβο, άλλοι από αδιαφορία κι άλλοι τόσοι, από ντροπή και ανέχεια. Τα Χριστούγεννα όμως είναι εδώ! Παραμονή αύριο και θα πρέπει να προσπαθήσουμε με κάθε τρόπο να μπούμε στο κλίμα, καθώς οι ευκαιρίες που μας προσφέρονται δεν είναι πια πολλές..
Καλά Χριστούγεννα σε όλους!!!
……………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Η ελληνική Ηθογραφία έχει γερμανική καταγωγή και έμελλε να κυριαρχήσει στην ώριμη φάση της Σχολής του Μονάχου. Από τα μέσα του 19ου αι. σε ολόκληρη την Ευρώπη, κάτω από την άμεση επίδραση του θετικισμού και μέσα στα πλαίσια των νέων όρων ζωής που δημιουργεί η πρώτη βιομηχανική επανάσταση και η έκρηξη της αστυφιλίας, το παραδοσιακό ρεπερτόριο της ζωγραφικής (Ιστορία, Μυθολογία, Λογοτεχνία) εγκαταλείπεται, για να μετακινηθεί προς τον Ρεαλισμό. Η ηθογραφία, πολύ κοντά στον Ρεαλισμό, έχει μια βασική με αυτόν ποιοτική διαφορά. Μας δίνει εικόνες ηθών, εικόνες καθημερινές, αλλά τις ανάγει σε πρότυπα μιας ζωής εξιδανικευμένης και αρμονικής, ανώδυνης και παθητικής. Στην ηθογραφία δεν χωράει κοινωνική κριτική. Όλα εξωραΐζονται, ακόμα και το δράμα. Γι αυτό και η ηθογραφία μπορεί να λειτουργεί και ως παιδευτικό πρότυπο για τον λαό, σύμφωνα με τον Λύτρα [Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Τέσσερις Αιώνες Ελληνικής Ζωγραφικής, επιμ. Όλγα Μεντζαφού-Πολύζου, Αθήνα 2000, σ. 80-86]
