Το μέλος της ΔΕΑ Ν. Νέστορος παρέχει τα στοιχεία σχετικά με τους αγνοούμενους: «Αυτή τη στιγμή στον επίσημο κατάλογο των αγνοουμένων περιλαμβάνονται 1,508 Ε/κ, από τους οποίους οι 43 χάθηκαν την περίοδο 63-64 και 493 Τ/κ, από αυτούς οι 229 αγνοούνται από την περίοδο 63-67 και οι υπόλοιποι το 1974. Από αυτούς τους 264 Τ/Κ που αγνοούνται από την περίοδο της εισβολής οι 126 χάθηκαν στην περιοχή Αλόα -Μαράθα- Σανταλάρι» (ΚΥΠΕ, 10 Μαρτίου 2015)
Η πολιτική διάσταση της επίσκεψη Κυπριανού-Ιτζιάν στο Σανταλάρι αφορούσε την αναγνώριση των διαφορετικών όψεων της κυπριακής τραγωδίας μέσα από την εναπόθεση λουλουδιών σε τάφους ε/κ νεκρών του πραξικοπήματος και της εισβολής και στον ομαδικό τάφο 126 τ/κ που δολοφονήθηκαν από ακροδεξιούς ε/κ στις 14 Αυγούστου 1974. Την επίσκεψη των δύο πολιτικών στο Σανταλάρι σχολίασε ο τ/κ ηγέτης Μ. Ακιντζί στις 15 Σεπτεμβρίου: «το να λάβουμε μαθήματα από τον πόνο που έρχεται από το παρελθόν είναι εξαιρετικά σημαντικό για το μέλλον. Τα γεγονότα στην Μαράθα, Αλόη, Σανταλάρη ήταν μαζική δολοφονία. Δυστυχώς αυτό έγινε. Πρέπει να αναγνωρίσουμε επίσης τον πόνο της ε/κ κοινότητας. Και οι ε/κ έχουν βιώσει πόνο. Το ζήτημα είναι να κτίσουμε ένα νέο μέλλον λαμβάνοντας μαθήματα από το παρελθόν. Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε. Ενώ συνεχίζουμε τις προσπάθειες για την επίλυση, προσπαθούμε να κατανοήσουμε ο ένας τον πόνο του άλλου, να κατανοήσουμε τα αισθήματα της άλλης κοινότητας».
Η πτυχή αυτή είναι ιδιαιτέρως δύσκολη. Κάθε διάστασή της φέρνει στην επιφάνεια την πιο σκληρή πτυχή της ανθρώπινης τραγωδίας, συνεπώς κάθε λέξη, κάθε αναφορά δεν διαθέτει εύκολες λύσεις. Τι μπορεί να γίνει;
1. Αξιοποίηση της εμπειρίας από άλλες χώρες, ανάλυση της στρατηγικής που ακολούθησαν άλλες χώρες με ανάλογες διαδρομές για να βρούμε τη δική μας, την κυπριακή φόρμουλα για την μετάβαση στο μέλλλον. Η λύση είναι εφικτή, αυτό λένε περιπτώσεις στη διεθνή σκηνή που σήμερα μπορούν να χαρακτηριστούν ως παραδείγματα για άλλους. Η διαχείρηση του παρελθόντος είναι ένα πολύ δυνατό στοίχημα γύρω από τον τρόπο που ένα έθνος ή ένας λαός επιθυμεί να οικοδομήσει το μέλλον του.
2. Πιο διάσημο παγκόσμιο παράδειγμα μετάβασης από την πλήρη εχθρότητα στη συμφιλίωση είναι εκείνο του Ν. Μαντέλα στη Ν. Αφρική. Η θέληση, η αποφασιστικότητα, η ηγετική του μορφή, ο λόγος και το παράδειγμά του έδειξαν ότι εκείνο που φαίνεται αδύνατο μπορούμε να το κατακτήσουμε και εκείνο που φαίνεται δυσεπίλυτο μπορούμε να του δώσουμε νέα διάσταση και να οικοδομήσουμε συνθήκες συμφιλίωσης με βλέμμα στο μέλλον. Η επούλωση πληγών στη Ν. Αφρική προέκυψε μέσα από την πολιτική ανοικτών οριζόντων που εφάρμοσε ο Ν. Μαντέλα, ακόμα και όταν μερίδα της κοινότητας των μαύρων δυσανασχετούσε με επιλογές του και δυσπιστούσε απέναντι στις μη ρεβανσιστικές πρακτικές του.
3. Η ΕΕ, οι αξίες και οι αρχές της, το βασικό της πολιτικό πλαίσιο επίσης έχει ουσιώδη σημασία. Άλλωστε η συστατική πρώτη ύλη για τη δημιουργία της ΕΕ προέρχεται από τη βασική πεποίθηση της «πατέρων» της Ενωμένης Ευρώπης ότι έτσι μπορούμε να ελέγξουμε τον Μινώταυρο του Πολέμου, να ελέγξουμε τις πηγές που οδηγούν στις περιπέτειες και να φέρουμε κοντά κράτη και πολίτες.
4. Γίνεται συχνά λόγος για τη δημιουργία «Επιτροπή Συμφιλίωσης» στην Κύπρο η οποία, αξιοποιώντας το παράδειγμα Μαντέλα, να συμβάλει στη σταδιακή καλλιέργεια μιας διαφορετικής διαχείρισης του παρελθόντος, ικανής να δώσει πλήρη στήριξη στις προκλήσεις του μέλλοντος-επίλυση, συνύπαρξη, συμβίωση. Σε αυτή την κατεύθυνση βοηθά ο τρόπος πάνω στον οποίο οικομήθηκε η Διερευνητική Επιτροπή για τους Αγνοούμενους από τον ΟΗΕ (Απρίλιος, 1981). Σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση της ΕΕ «εντολή αυτής της δικοινοτικής επιτροπής είναι να εξακριβώνει την τύχη των αγνοουμένων χωρίς να αποδίδει ευθύνες για την αιτία θανάτου τους. Από το 2006 και μετά, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο σημαντικότερος χορηγός της Επιτροπής Αγνοουμένων» (30/8/2012).
5. Δύσκολα θέματα. Κάθε συζήτηση προσκρούει σε ιστορικές αλήθειες και βαθειά ριζωμένες πεποιθήσεις. Αυτή η αλλαγή δεν εξισώνει ανόμοια ιστορικά γεγονότα και δεν αποσύει την ευθύνη της Τουρκίας σε σχέση με την εισβολή και τις έως σήμερα συνέπειές της. Προϋπόθεση για την αλλαγή είναι η επίλυση του κυπριακού και κάθε βήμα που συμβάλλει προς την κατεύθυνση αυτή. Η μεγάλη πλειοψηφία στις δύο κοινότητες θέλει να οικοδομήσει το μέλλον πάνω στις αξίες της συνύπαρξης σε μια ομοσπονδιακή Κύπρο με σεβασμό στη διαφορετικότητα και την κοινότητα των αρχών μιας λύσης βασισμένης στα ψηφίσματα του ΟΗΕ και τις ευρωπαϊκές αξίες.
