Ενώ το βιβλίο του Το στρατηγικό βάθος η διεθνής θέση της Τουρκίας αναμφίβολα περιγράφονται οι προσανατολισμοί και οι προσεγγίσεις της εθνικής στρατηγικής όπως τις σκέφτηκε και εφάρμοσε ο Ερντογάν με τον Νταβούτογλου, το Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες είναι η ανάλυση που δείχνει τις μύχιες βαθύτερες σκέψεις του Αχμέτ Νταβούτογλου τα πεδία της θρησκείας, του κράτους, της πολιτικής και της διπλωματίας.
Διαβάζοντας το βιβλίο κανείς εντυπωσιάζεται για τον ενιαίο χαρακτήρα αυτών των δισεκατομμυρίων πλασμάτων που θεωρούν τον Θεό, την φύση, τον άνθρωπο, την πολιτική, την ηθική και τον νόμο ενιαία και αδιαίρετα. Η πίστη και η ετερότητα είναι πάντα σεβαστή και η αποδοχή της ετερότητάς τους επιβαλλόμενη.
Ο Νταβούτογλου, πάντως, με αναλυτική διαύγεια που απορρέει από την απλότητα και τις συχνά γραμμικές προσεγγίσεις της Θεοκεντρικής πίστης, δείχνει ότι γνωρίζει επαρκώς και χρησιμοποιεί δεόντως το γεγονός πως οι αντίστοιχες παραδοχές στην Δύση είναι όχι μόνο επουράνιες -τόσο στην θεοκρατική εκδοχή τους όσο και στην ακόμη συνηθέστερη και πιο χυδαία εκδοχή τους της πολιτικής θεολογίας των υλιστών- ώστε επιδέξια να επιχειρεί να αποδείξει πως εδώ έχουμε εγγενή θεοκρατική τάση και εκεί (στον κόσμο του Ισλάμ) πίστη, περιεκτική ανθρωπολογία, πολιτικό πολιτισμό (θεοκεντρικό) και δημοκρατία. [«επιπρόσθετα, το γεγονός ότι αυτές οι αντιδράσεις άρχισαν να διαδίδονται μεταξύ των πλέον εκβιομηχανισμένων και εκσυγχρονισμένων μουσουλμανικών μαζών αποδεικνύει ότι ούτε οι κοινωνιολογικές και οικονομικές αναλύσεις που σχετίζονται με τις θεωρίες του εκσυγχρονισμού είναι επαρκείς για την κατανόηση και την αποτίμηση αυτής της αντίδρασης. Σήμερα κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι, έπειτα από ένα ορισμένο στάδιο εκβιομηχάνισης και εκσυγχρονισμού, οι μουσουλμανικές μάζες ως σύνολο θα υιοθετήσουν δυτικούς τρόπους σκέψης και ζωής κι αυτό γιατί στην πραγματικότητα το όλο πρόβλημα είναι κάτι παραπάνω από πρόβλημα σταδίου εξέλιξης. Η εν λόγω αντίδραση θα πρέπει να ιδωθεί υπό το πρίσμα του ότι στην πραγματικότητα το Ισλάμ γίνεται αντιληπτό ως μια κοσμοθεωρία (Weltanschauung) εναλλακτική προς τη Δυτική φιλοσοφικοπολιτική παράδοση, και όχι υπό το πρίσμα της «ιδεολογικής αδιαλλαξίας του Ισλάμ έναντι του Δυτικού κόσμου σήμερα» (Crone&Hinds, 1986: 110), καθώς οι Μουσουλμάνοι μπορεί εξίσου καλά να κατηγορήσουν τη Δύση για «ιδεολογική αδιαλλαξία». Από την άλλη πλευρά, ορισμένες υπεραπλουστευτικές εξηγήσεις για την ισλαμική αναβίωση έχουν χάσει την αξία τους λόγω της αυξανόμενης ισλαμικής αναβίωσης παρά την ύφεση των παραγόντων στους οποίους βασίζονται αυτές οι εξηγήσεις»] Προχωρεί μάλιστα στο να υποστηρίξει πως η απουσία Εκκλησίας αποκλείει ο Ισλαμικός να καταλήξει σε θεοκρατία. Και σε αυτούς που κατηγορούν τους ισλαμιστές ως φονταμενταλιστές αντιτάσσει: “όπως θα καταδειχθεί στη συνέχεια, η δικαιολόγηση του κράτους μέσω επιχειρημάτων ότι αποτελεί θεϊκό θεσμό δεν θα πρέπει να συγχέεται με το ισλαμικό παράδειγμα της ενότητας μεταξύ της οντολογικής και της πολιτικής σφαίρας, λόγω του ότι η δυτική θεϊκή δικαιολόγηση προϋποθέτει την κατηγορηματική διαφοροποίηση της εξουσίας σε κράτος και εκκλησία. Σε αντίθεση με την ισλαμική περίπτωση, στην οποία οι οντολογικές και θρησκευτικές αντιλήψεις είναι αυστηρά ενοποιημένες, οι δυτικές δικαιολογήσεις του κράτους ως θεϊκού θεσμού έχουν αναπτυχθεί και χρησιμοποιηθεί από κοσμικές εξουσίες, προκειμένου να επιτύχουν την ανεξαρτησία τους από την ανώτατη εξουσία της εκκλησίας. … οι προσπάθειες συγκέντρωσης της ισχύος στα χέρια των μοναρχών δεν δημιούργησαν μια θρησκευτικοπολιτική ενότητα όπως αυτή που υπήρχε στην ισλαμική εμπειρία κι αυτό εξαιτίας των παραδειγματικών διαφορών των δύο διαφορετικών κοσμοθεωριών. Ανταυτού, οδήγησαν στην κυριαρχία της εκκοσμίκευσης της πολιτικής ισχύος διότι η Καθολική εκκλησία δεν άφησε τη θρησκευτική εξουσία σε κανέναν άλλο θεσμό, παρά τις θεωρίες περί θεϊκών δικαιωμάτων των βασιλέων και των συνόδων …
Δεύτερον, ο τρόπος δικαιολόγησης μέσω της θεολογικής διαφάνειας, γύρω από την πεποίθηση του ταουχίντ, στο Ισλάμ σε μια κοσμολογικοοντολογική σφαίρα, επιτάχυνε τη διαδικασία εκλαΐκευσης της πίστης με το να δημιουργήσει μια άμεση σύνδεση μεταξύ οντολογίας και αξιολογίας μέσω επιστημολογικής ακρίβειας. Αυτή η οριζόντια εκλαΐκευση της πίστης δημιούργησε μια ενοποίηση οντολογικών και πολιτικών αντιλήψεων ακόμη και για τις αγράμματες μουσουλμανικές μάζες, χωρίς καμία ανάγκη για έναν κάθετο θρησκευτικό οργανισμό όπως η εκκλησία στον Χριστιανισμό. Αυτό επιτάχυνε τη διαδικασία της λαϊκής δικαιολόγησης μιας ισλαμικής πολιτείας μέσα σε ένα πλαίσιο έντονης εσωτερικής συνέπειας βασισμένης στην οντολογική ιεραρχία. Σε αντίθεση με αυτή την κατάσταση, οι θεολογικές και οι μυστηριακές περιπλοκές γύρω από την εγγύτητα των οντολογικών επιπέδων και η εξειδίκευση της θεότητας στον Χριστιανισμό δημιούργησαν έναν ερμηνευτικό διασκορπισμό μεταξύ μιας θεοκρατικής ελίτ μέσα στον οργανισμό της εκκλησίας και μια απομάκρυνση της δικαιολόγησης από τον λαό μέσω μιας συστηματικής οντολογικής πίστης. Αυτό οδήγησε σε ένα επιστημολογικό αδυνάτισμα της σχέσης μεταξύ θεολογίας και φιλοσοφίας που είχε ως αποτέλεσμα την εκκοσμίκευση της γνώσης και της ζωής. Στη σύγχρονη εποχή, η εν λόγω διαδικασία διέκοψε την ασαφή σύνδεση μεταξύ της οντολογικής και της πολιτικής σφαίρας στον Χριστιανισμό, και σχημάτισε ένα θεωρητικό έδαφος για τη δικαιολόγηση του πολιτικού συστήματος ανεξάρτητο από την πίστη. … Οι οντολογικοκοσμολογικές αντιλήψεις είναι οι καθοριστικοί παράγοντες των τρόπων δικαιολόγησης του κοινωνικοπολιτικού συστήματος. Η φυσιοκεντρική αντίληψη της σύγχρονης εκδοχής του δυτικού παραδείγματος έθεσε τα θεμέλια για τις δικαιολογήσεις υπό το πρίσμα της προέλευσης και των σκοπών του κράτους βάσει των θεωριών της φυσικής κατάστασης και βάσει των ωφελιμιστικών αρχών της ευτυχίας στον παρόντα κόσμο. Το κορανικό σημασιολογικό πεδίο που αποτελεί ένα οντολογικοπολιτικό σύνολο εννοιών, διαμορφώνει τον μουσουλμανικό νου κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο τελευταίος να πιστεύει στην αναγκαιότητα μιας κοινωνικοπολιτικής τάξης που αντανακλά την κοσμολογική τάξη. … Η πολιτική διαφορά των τρόπων δικαιολόγησης αντιστοιχεί στην αντιληπτική διαφορά μεταξύ φυσιοκεντρικού μηχανισμού και δημιουργημένης κοσμολογικής τάξης. Καθώς οι Μουσουλμάνοι θεωρούν ως δεδομένη μια δημιουργημένη κοσμολογική τάξη αντί για μια αυτορρυθμιζόμενη φύση, η αξιολογική σύνδεση μεταξύ οντολογικής και πολιτικής σφαίρας είναι πάντοτε εξαρτημένη από τη θεοκεντρική δομή πίστης προκειμένου να δικαιολογήσει το κοινωνικοπολιτικό σύστημα, το οποίο θεωρείται ως τομέας ευθύνης των ανθρώπινων όντων ως αντιβασιλέων του Δημιουργού στην κοσμολογική τάξη. Αυτή η συνοχή μεταξύ οντολογικών, αξιολογικών και πολιτικών αντιλήψεων παρέχει ένα κοινό έδαφος μεταξύ των διαφόρων ομάδων του ισλαμικού παραδείγματος το οποίο μπορούσε να αναπαράγει μια εσωτερικά συνεπή πολιτική κουλτούρα ανά τους αιώνες …” Στην βάση αυτή αναπτύσσει την επιστημολογία του, τις θεωρήσεις του και τα σχεδόν προγραμματικά συμπεράσματά του. Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, καθότι, η έσχατη λογική που προσδιορίζει θεοκεντρικά ο Προφήτης ενοποιεί τον Θεό, τον άνθρωπο, την ηθική, την πολιτική, την κοινωνικοοικονομική οργάνωση και την κοινωνικοπολιτική οργάνωση. Αυτό περιγράφει με συνέπεια και σύμφωνα με την δική μας επιστημολογία, είναι «στρατευμένος» και βαθύτατα αξιολογικά βεβαρυμμένος. Όσον τον αφορά, όμως, ισχύει το αντίθετο. Κατηγορεί εμάς ότι περιπλεκόμαστε στους “λαβύρινθους των οντολογικών επιπέδων” και ότι αυτός είναι αδιατάραχτος και ακλόνητος. Αυτό απορρέει από την ανάλυσή του και την μεγάλη επιστημολογική αυτοπεποίθησή του.
Για να διασκεδάσω τα γνωστά σλόγκαν των εγχώριων προπαγανδιστών αντιτάσσω ότι στο διακρατικό σύστημα το ζήτημα δεν είναι να «αγαπάμε τον Άλλο» που μας απειλεί, αλλά να κατανοήσουμε την λογική του για να λειτουργήσουμε ορθολογιστικά. Και επειδή παίρνω στα σοβαρά την νεο-Οθωμανική προσέγγιση, το Εναλλακτικές κοσμοθεωρίες επιβεβαιώνει ότι αυτό εμπεριέχει ένα εγγενή και επικίνδυνο αναθεωρητισμό.
Το Στρατηγικό βάθος είναι ήδη ένα πολιτικοστοχαστικό γεγονός. Πιστεύω ότι το Εναλλακτικές κοσμοθεωρίες είναι ακόμη σημαντικότερο. Το νέο βιβλίο συνδυάζοντάς το με το άλλο, ως αναγνώστης και μελετητής ξέρω πλέον πολύ περισσότερα για την απέναντι πλευρά αλλά και τι περισσότερο χρειάζεται για να θεμελιώσω περαιτέρω ένα κείμενο στρατηγικής. Είμαι περίεργος, πάντως, να δω τι θα γράψουν οι θεολόγοι, οι πολιτικοί φιλόσοφοι, οι επιστημολόγοι, οι ιστορικοί, οι ιστορικοί των ιδεών και οι Διαφωτιστές που επιστημονικά μιλώντας τους επιτίθεται κατά μέτωπο. Αναμένω επίσης να το διαβάσουν οι πολιτικοί μας, για να ξέρουν την λογική των ηγετών με τους οποίους μιλάνε. Θέλουν κάτι τέτοιο; Για να είμαι ειλικρινής δεν γνωρίζω αν τους ενδιαφέρει καν.
Τελειώνω λοιπόν συνοψίζοντας ότι το Εναλλακτικές κοσμοθεωρίες αποτελεί το κοσμοθεωρητικό και πνευματικό υπόστρωμα του Το στρατηγικό βάθος. Η διεθνής θέση της Τουρκίας, και την προγενέστερη αυτού του βιβλίου πολιτικοστοχαστική αιτιολόγηση του επερχόμενου ύστερου νεο-Οθωμανισμού. Το βιβλίο αποτελεί μια κατά τα άλλα καταπληκτική ανάλυση του ισλαμικού κόσμου τον οποίο συγκρίνει και αντιπαραθέτει με τον Δυτικό. Το βιβλίο είναι πολύ πιο σημαίνων από το Στρατηγικό βάθος αν θέλουμε να ξέρουμε την Τουρκία και τον Ισλαμικό κόσμο και αν θέλουμε να λειτουργούμε ορθολογιστικά στο διπλωματικό πεδίο. Η ανάλυση αυτή επίσης θα αναιρέσει πολλές συναισθηματικές αναλύσεις που ακολούθησαν τη δημοσίευση του Στρατηγικού βάθους. Ο Νταβούτογλου, όπως σημείωσα πιο πάνω, όπως όλοι θα διαπιστώσουν, πολιτικοστοχαστικά δεν είναι τυχαίος. Είναι εδραίος σε αυτό που λέει, ξέρει να κάνει άλματα και κυρίως είναι πολιτικά πολύ συναφής. Η ανάγκη επιστημονικών ελέγχων είναι δεδομένη και ο υποφαινόμενος ήδη ετοιμάζει κείμενα που θα αφορούν τις στρατηγικές πτυχές. Το Εναλλακτικές κοσμοθεωρίες, όμως, αγγίζει πολλαπλά γνωστικά πεδία της ιστορίας των ιδεών, της πολιτικής φιλοσοφίας, της θεολογίας και της πολιτικής επιστήμης των διεθνών σχέσεων. Για τους πολιτικούς αναλυτές στα μέσα ενημέρωσης, τώρα, θα καταλάβουν το εξής: Όλοι λέγαμε ότι το νεο-Οθωμανικό εγχείρημα είναι για τους τούρκους ριψοκίνδυνο. Οι ισλαμιστές νεότουρκοι, για να μειώσουν το ρίσκο θα πρέπει να είναι προσεκτικοί και το Εναλλακτικές κοσμοθεωρίες δείχνει πως ξέρει το πεδίο στο οποίο κινείται ως υπουργός εξωτερικών. Μεγάλο πάντως το ρίσκο της Τουρκίας και μεγάλες οι ευκαιρίες των αντιπάλων της Τουρκίας. Είναι και αυτό ένα ακόμη σημαντικό συμπέρασμα.
