γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης.
Όλες αυτές τις μέρες, με την απρόβλεπτη εξάπλωση ενός ιού σε διεθνές επίπεδο και την εξίσου γρήγορη επέκταση ορισμένων αυστηρών μέτρων ασφαλείας, οι συζητήσεις είναι έντονες και προκύπτουν αρκετές διχογνωμίες σε πολιτικό επίπεδο. Αρκετοί είναι μάλιστα αυτοί που, υπό την πίεση της κατάστασης, υποκύπτουν στην ανάγκη να προβλέψουν το επερχόμενο μέλλον, μια ανάγκη πέρα για πέρα ανθρώπινη. Δυστυχώς όμως, διαδίδονται, μεταξύ άλλων, και αρκετές ανακρίβειες. Με το παρόν άρθρο επιθυμώ να συμβάλλω στην αποδόμησή τους.
Αρχικά, πρέπει να πω ότι αυτή η έκτατη κατάσταση δεν αποδεικνύει την ανεπάρκεια του καπιταλισμού, όπως είπαν αρκετοί. Αυτό λέγεται κυρίως όσον αφορά τη στήριξη της δημόσιας Υγείας σε σχέση με τον ιδιωτικό τομέα. Αν ήταν όμως από μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης να προβαίνουμε αυτόματα και σε μόνιμες αλλαγές στους θεσμούς μας, τότε θα μπορούσαν κάποιοι να ισχυριστούν το ίδιο και για τα δικαιώματά μας, απαγορεύοντας και μετά το πέρας της πανδημίας την κυκλοφορία ή εμποδίζοντας την έξοδο από τη χώρα. Όχι, η λήψη έκτακτων μέτρων σε ακραίες συνθήκες (π.χ. πολέμου ή πανδημίας) δε μπορεί να γενικεύεται και να αποτελεί κριτήριο για το τι πρέπει να κάνουμε υπό ομαλές συνθήκες.
Ο περιορισμός της κυκλοφορίας δε συνεπάγεται την απαρχή μιας δικτατορίας, εθνικής ή παγκόσμιας. Είναι αλήθεια ότι σε συνθήκες αυξημένου κινδύνου, υπάρχει στην κοινωνία μας μια διάχυτη τάση αναζήτησης ηρώων και προσωπικοτήτων. Το μαρτυρά η περίπτωση του αξιόλογου κ. Σωτήρη Τσιόδρα, που από τη μια στιγμή στην άλλη έγινε αντικείμενο αγάπης και θαυμασμού από ένα τόσο μεγάλο μέρος των πολιτών. Ωστόσο, είναι τόσο ακραία τα περιοριστικά μέτρα καθώς και τόσο ξαφνικός ο τρόπος με τον οποίο επιβλήθηκαν, που είναι αμφίβολο αν θα μπορούσαν να παραταθούν και να διατηρήσουν μια μόνιμη πολιτική κατάσταση. Αντίθετα, θα οδηγούσαν σε μια κατάσταση αναρχίας και αγανάκτησης, που είναι ακριβώς όσα μια δικτατορική εξουσία απεχθάνεται. Πιθανότερο είναι να ενταθεί ελαφρώς ο κρατικός αυταρχισμός σε χώρες που βρίσκονται ήδη στις παρυφές του. Ένα κράτος οφείλει να εξασφαλίζει τη ζωή των πολιτών του, ακόμη και με ορισμένες εκπτώσεις στις διάφορες ελευθερίες τους. Αυτός είναι ο λόγος ύπαρξής του. Άλλωστε, δεν είναι η πρώτη φορά που σε καιρό ειρήνης και δημοκρατίας επιβάλλονται τέτοιας μορφής περιορισμοί. Είναι όμως ενδιαφέρον το πόσο λίγοι από εκείνους που χαρακτηρίζονται «ριζοσπάστες», επιχείρησαν να αρθρώσουν έναν ξεκάθαρο λόγο σχετικά με το θέμα. Αν βέβαια δεν είχαν επιβληθεί τα περιοριστικά μέτρα σε παγκόσμιο επίπεδο, πολλοί από αυτούς θα έλεγαν για το πόσο αδιάφορες είναι για τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό οι ζωές μας, σε σχέση με το οικονομικό κέρδος. Σε όσους αναρωτιούνται καλόπιστα για τον λόγο που επιβάλλονται τέτοιας έκτασης μέτρα τη στιγμή που ο covid-19 δεν προκαλεί κάτι παραπάνω από απλή γρίπη, η απάντηση είναι ότι ο ιός αυτός δεν αποτελεί μια απλή γρίπη. Αντιθέτως, πρόκειται για μια ιδιαίτερα μεταδοτική ασθένεια, έναντι της οποίας δε διαθέτουμε ούτε εμβόλιο ούτε αντισώματα, ούτε κάποιο φάρμακο, ενώ η συμπεριφορά της είναι αρκετά απρόβλεπτη. Ας μην κάνουμε το λάθος να την υποτιμήσουμε. Η Βρετανία, η Γαλλία, η Ιταλία και οι Η.Π.Α. μαρτυρούν το τι μπορεί να συμβεί σε μια τέτοια περίπτωση.
Η πανδημία δε θα σημάνει την αρχή του τέλους για την Παγκοσμιοποίηση. Το ακριβώς αντίθετο, μάλιστα, μοιάζει πιο πιθανό. Είναι πραγματικά εντυπωσιακή η ταχύτητα με την οποία διαδίδεται ο ιός αλλά και τα μέσα για την αποφυγή του. Το ίδιο το σύνθημα «μένουμε σπίτι» καθώς και η ταχύτητα με την οποία ήρθε στην Ελλάδα είναι η επιτομή της Παγκοσμιοποίησης.
Αρχικά, κατανοούμε τι λέμε όταν χρησιμοποιούμε τον όρο «Παγκοσμιοποίηση»; Παγκοσμιοποίηση, εν συντομία, είναι η διεύρυνση της κλίμακας, η αύξηση της έντασης, η επιτάχυνση και η εμβάθυνση του αντίκτυπου που έχει η κοινωνική αλληλεπίδραση ανά τις ηπείρους. Πιο απλά, είναι η πύκνωση των διαφόρων μορφών επικοινωνίας ανάμεσα σε κοινωνίες, πέρα από περιορισμούς και σύνορα. Αυτή η «πύκνωση» δε συνεπάγεται αναγκαία και καλύτερη επικοινωνία ή πιο ομαλές σχέσεις, αλλά μπορεί να έχει και αρνητικές συνέπειες: ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αρνητικών συνεπειών της Παγκοσμιοποίησης, είναι η εύκολη γεωγραφική εξάπλωση της τρομοκρατίας, καθώς και οι δυσκολίες που συναντάμε όταν προσπαθούμε να την περιορίσουμε. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τον κορονοϊό: ακριβώς λόγω της Παγκοσμιοποίησης είναι δύσκολο να περιοριστεί (ή έστω να ελεγχθεί) η εξάπλωσή του. Βέβαια, τα μέτρα καραντίνας που λαμβάνονται (σε παγκόσμιο επίπεδο), περιορίζουν τις εμπορικές σχέσεις και τις μετακινήσεις μας διεθνώς, με αρνητικές συνέπειες για την οικονομία. Η παγκοσμιοποίηση όμως είναι πολύ περισσότερα από τις οικονομικές σχέσεις. Είναι προπάντων το πολιτισμικό στοιχείο. Για να υπήρχε όντως η προοπτική ενός επικείμενου τέλους της παγκοσμιοποίησης θα έπρεπε κάθε χώρα να λάμβανε εντελώς διαφορετικά μέτρα και σε διαφορετικό χρόνο για να αντιμετωπίσει τον ιό, να δρούσε ανεξάρτητα από τις άλλες και να μην είχαν επικοινωνία (ή τέλος πάντων, να είχαν ελάχιστη επικοινωνία) μεταξύ τους. Από όσο γνωρίζουμε, μια έκτακτη κατάσταση ανάγκης δεν αποτελεί αρχή του τέλους αλλά μάλλον τον καταλύτη για τον σχηματισμό νέων και ίσως πυκνότερων σχέσεων. Ας μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για μια κοινή απειλή που αντιμετωπίζει ολόκληρη η ανθρωπότητα συγχρόνως και με επιρροή της καθεμιάς χώρας από τις άλλες.
Ας θυμηθούμε πόσο γρήγορα το ιταλικό σύνθημα “iο resto a casa”, έγινε το σύνθημα «μένουμε σπίτι» στη χώρα μας, φτάνοντας στην Αμερική (“stay home”) και σε πολλές άλλες χώρες. Όλοι μας περιμένουμε τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας να μας πει τι πρέπει να κάνουμε και ενημερωνόμαστε καθημερινά για μετάδοση της νόσου στην Αφρική ή για την πορεία της σε Ιταλία. Το ορμητικό ποτάμι της παγκοσμιοποίησης δεν αλλάζει φορά με ένα μικρό φράγμα. Για να ανατραπεί η Παγκοσμιοποίηση πρέπει να υπάρχει μια εξίσου ισχυρή δύναμη με αυτή. Όσο υπάρχει ο μεγάλος πληθυσμός, ο καπιταλισμός και η σημερινή τεχνολογία αλλά και το μοντέρνο κράτος με την επιστήμη, η εξέλιξη δεν πάει πίσω. Ο ιός, παραφράζοντας τη διάσημη ρήση του Clausewitz, μάλλον θα είναι η συνέχιση της Παγκοσμιοποίησης με άλλα μέσα. Μετά την πανδημία οι σχέσεις των κρατών μάλλον θα πυκνώσουν, όπως ακριβώς θα πυκνώσει και η αλληλεπίδραση μεταξύ των λαών λόγω αυτού του κοινού τραγικού βιώματος που τους συνδέει. Προς το παρόν, ο φόβος μάς στρέφει περισσότερο στις ήδη δοκιμασμένες λύσεις, όχι στην αναζήτηση του αγνώστου. Δηλαδή σε αναζήτηση λύσεων στα προβλήματα από κοινού με τις άλλες χώρες. Ο εθνικισμός, σε αντίθεση με ό,τι συνήθως υποστηρίζουν οι εθνικιστές, δεν αποτελεί την αναίρεση της Παγκοσμιοποίησης, αλλά μια από τις μορφές που μπορεί αυτή να λάβει.
Η πανδημία δεν πρόκειται να αποτελέσει το «Βατερλώ» της Ορθόδοξης Εκκλησίας, όπως έσπευσαν να υποθέσουν ορισμένοι. Εντελώς το αντίθετο παρατηρώ εγώ. Πέρα από την εύκολη καταφυγή στη θρησκευτική πίστη, που ενισχύεται σε μια έκτακτη κατάσταση ανάγκης, το κλείσιμο των ναών και ο περιορισμός της λατρείας τείνει να εντείνει σε έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων την αίσθηση ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία διώκεται και περιορίζεται, με αποτέλεσμα να γεννιούνται στο μυαλό αρκετών (σαφώς άστοχες, κατά τη γνώμη μου) συγκρίσεις με αθεϊστικά καθεστώτα που περιόριζαν σκόπιμα την πίστη. Ας συνυπολογίσουμε επίσης και την ευκαιρία που της δίνεται για περισσότερη βοήθεια στην κοινωνία (π.χ. με την προσφορά ξενώνων ή κλινών στο κράτος για περίθαλψη, που εξήγγειλε ο Αρχιεπίσκοπος, την πρόσφατη διανομή γευμάτων στα Τίρανα αλλά και στη Σκόδρα Αλβανίας, την προσφορά χρημάτων από το Οικουμενικό Πατριαρχείο κλπ). Η πανδημία μέχρι στιγμής δείχνει την ανανέωση της εμπιστοσύνης μιας μεγάλης μερίδας ανθρώπων για τον θεσμό της Εκκλησίας, με ό,τι καλό ή κακό αυτό μπορεί να συνεπάγεται. Η πανδημία, αντί για το «Βατερλώ» της Εκκλησίας, κινδυνεύει να αποτελέσει (σε συνδυασμό με την πρόσφατη κρίση στον Έβρο) την «ταφόπλακα» της ελληνικής ριζοσπαστικής Αριστεράς, που παρακολουθεί αμήχανη μια φιλελεύθερη Δεξιά κυβέρνηση να υιοθετεί το δικό της λεξιλόγιο περί αλληλεγγύης και να προσφέρει το ήμισυ του βουλευτικού μισθού και επιδόματα σε πολίτες, την ίδια στιγμή που αντίστοιχοι Αριστεροί πολιτευτές είτε αρνούνται να δώσουν τον δικό τους μισθό, είτε σπεύδουν πανικόβλητοι στα super markets για να αγοράσουν τρόφιμα, είτε διοργανώνουν μαζικές συγκεντρώσεις εν μέσω καραντίνας.
Η πανδημία δεν πρόκειται να σημάνει το τέλος του πολιτικού λαϊκισμού. Αντίθετα, η έντονη συναισθηματική κατάσταση δείχνει να οδηγεί σε μακροπρόθεσμη ενίσχυσή του. Όσοι είδαν τις προάλλες το διάγγελμα του κ. Τσιόδρα και το πόσους ανθρώπους επηρέασε εκείνο το στιγμιαίο ξέσπασμά του σε δάκρυα, κατανοούν ακριβώς το πόσος χώρος δίνεται πλέον σε κάθε μορφής λαϊκισμό. Ας συνυπολογιστεί η δυσαρέσκεια από την απροθυμία της Γερμανίας να προσφέρει οικονομική στήριξη σε άλλες χώρες, ένα γεγονός που μπορεί να αναθερμάνει τον λαϊκίστικο ευρωσκεπτικισμό στις διάφορες εκδοχές του.
Αν μπορούσα να εξάγω ένα συμπέρασμα από τα παραπάνω, αυτό θα ήταν ότι οι κάθε λογής ιδεοληψίες δύσκολα απομακρύνονται. Αντίθετα, μια περίοδος παγκόσμιων δεινών τείνει μάλλον να τις ενισχύει.
