γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης.
Στην εποχή που ζούμε, οι ιδεολογίες όχι απλώς δεν έχουν εξαφανιστεί όπως κάποτε θεωρήθηκε ότι θα γινόταν, αλλά βρίσκονται και σε μεγαλύτερη άνθηση από ποτέ. Την ίδια στιγμή όμως, η ενημέρωσή μας σχετικά με αυτές συχνά παραμένει ελλιπής.
Είναι συχνό παράπονο πολλών ότι οι λέξεις που χρησιμοποιούνται στον δημόσιο διάλογο έχουν πλέον χάσει τη σημασία τους. Το παρατηρεί κανείς και στον τόπο μας: αριστερά, δεξιά, φιλελευθερισμός, καπιταλισμός, σοσιαλισμός, φασισμός και νεοφιλελευθερισμός, είναι κάποιοι από τους όρους που μας καταδυναστεύουν, μια και τους ακούμε συχνά χωρίς να μπορούμε να τους εξηγήσουμε.
Ειδικότερα, όσον αφορά στη λέξη «φασισμός», ιδιαίτερα στιγματισμένη σήμερα, η σύγχυση είναι ακόμη πιο μεγάλη. Το 1944, ο George Orwell έγραφε πως πρόκειται για έναν χαρακτηρισμό που έχει κατά καιρούς αποδοθεί μέχρι και στον Gandhi. Τι είναι τέλος πάντων ο φασισμός; Είναι βέβαια γνωστό ότι ο όρος προέρχεται από το “fascio littorio”, το αρχαίο ρωμαϊκό έμβλημα εξουσίας με τις δεμένες ράβδους και τον πέλεκυ, που κατείχαν οι ανώτατοι κρατικοί αξιωματούχοι (δικτάτωρ, βασιλιάς, δύο ύπατοι, στρατηγοί και αντιπραίτορες). Μάλιστα, ο αριθμός των ράβδων ήταν ενδεικτικός του βαθμού εξουσίας του κατόχου του. Το όνομα, καθώς και το σύμβολο, χρησιμοποίησε ο Ιταλός δικτάτορας Benito Mussolini, ο οποίος κατέλαβε πραξικοπηματικά την εξουσία με την περίφημη «Πορεία προς τη Ρώμη» (29 Οκτωβρίου του 1922). Επίσημα, γεννήθηκε στο Μιλάνο, την Κυριακή 23 Μαρτίου του 1919, όταν εκατό περίπου συνδικαλιστές, βετεράνοι πολέμου και φουτουριστές διανοούμενοι συγκεντρώθηκαν στην αίθουσα συνεδριάσεων της Βιομηχανικής και Εμπορικής Συμμαχίας του Μιλάνου, κηρύττοντας τον πόλεμο ενάντια στον σοσιαλισμό επειδή είχε εναντιωθεί στον εθνικισμό. Ο φασισμός λοιπόν υπήρξε ένα κοινωνικοπολιτικό κίνημα που πρωτοεμφανίστηκε στην Ιταλία το ’20. Σήμερα, σημαντικότεροι ερευνητές και ιστορικοί του φασισμού θεωρούνται ο Robert O. Paxton, o Stanley Payne και ο Emilio Gentile. Γενικά χαρακτηριστικά του γνήσιου φασισμού θεωρούνταν η περιπέτεια, ο ηρωισμός, το πνεύμα της θυσίας, η χρήση συμβόλων και οι μαζικές τελετουργίες, η εξύμνηση των «μαρτύρων», τα ιδανικά του πολέμου και του αθλητισμού και φυσικά η φανατική αφοσίωση τον αρχηγό. Όπως επισημαίνεται, ο φασισμός έχει πέντε στάδια: δημιουργία κινήματος, εδραίωση στο πολιτικό σύστημα, κατάκτηση εξουσίας, άσκηση εξουσίας και τέλος, μια μακρά περίοδο όπου οδηγείται είτε σε ριζοσπαστικές αλλαγές είτε σε εντροπία.
Παρόλο που τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη απέκτησαν φασιστικά κινήματα στον Μεσοπόλεμο, τα μοναδικά φασιστικά κινήματα που έγιναν καθεστώτα, είναι ο ιταλικός φασισμός του Mussolini και ο ναζισμός του Hitler. Καθεστώτα όπως του Franco και του Salazar αποτελούν όχι φασιστικά αλλά αυταρχικά και ακροδεξιά καθεστώτα, οι οποίες μάλιστα κατέπνιξαν τα πραγματικά φασιστικά κινήματα στις χώρες τους. Πραγματικά, όλα τα φασιστικά κινήματα είναι μιλιταριστικά, δεν είναι όμως όλες οι στρατιωτικές δικτατορίες φασιστικές. Να σημειωθεί πως ο Stanley Payne θεωρεί τη δικτατορία του Μεταξά μάλλον εθνικιστική και αυταρχική διακυβέρνηση με έμφαση στη θρησκεία παρά γνήσιο φασιστικό καθεστώς, καθώς δεν επεδίωξε τη ριζοσπαστικοποίηση και τον συντονισμό ολόκληρης της κοινωνίας που επιδιώκουν τα φασιστικά κινήματα. Το μοναδικό φασιστικό κόμμα στην Ελλάδα του 1914-1945 υπήρξε το “Ελληνικό Εθνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα” του Γεωργίου Μερκούρη, θείου της Μελίνας Μερκούρη και πρώην Υπουργού. Βέβαια, η σύγχυση ανάμεσα στα φασιστικά κινήματα και στις συντηρητικές απομιμήσεις τους εντείνεται και από το γεγονός ότι οι τελευταίες συνειδητά ή ασύνειδα μιμούνται τις πρακτικές εκείνων (πχ κάψιμο βιβλίων, ειδικές στολές και φασιστικός χαιρετισμός της μεταξικής νεολαίας).
Είναι γεγονός ότι στην ελληνική κοινωνία υπάρχει διάχυτη ανησυχία απέναντι στον φασισμό χωρίς να προσδιορίζεται σαφώς η σημασία του. Ως έναν βαθμό αυτός ο φόβος χαρακτηρίζει όλες τις δυτικές (τουλάχιστον) κοινωνίες και η αιτία του είναι ασφαλώς η νωπή μνήμη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του εβραϊκού Ολοκαυτώματος. Εδώ προκύπτει το εξής παράδοξο: ο (απόλυτα δικαιολογημένος) φόβος του φασισμού στις δυτικές κοινωνίες, έχει οδηγήσει με τα χρόνια σε μια διαρκή ανανοηματοδότησή του, με αποτέλεσμα όχι την αύξηση αλλά την επικίνδυνη μείωση των αντιφασιστικών αντανακλαστικών. Η γλώσσα μας έχει την τάση να «εκδικείται», καθώς η κατάχρηση μιας ορισμένης λέξης (πχ «φασισμός») τείνει ν’ αλλοιώνει την αρχική σημασία της. «Αφού πια ο φασισμός είναι παντού και στα πάντα», σκέφτονται κάποιοι, «πόσο χειρότερο μπορεί να είναι ένα (ανοικτά) νεοφασιστικό κίνημα»; Είναι ανησυχητικό το ότι, από τα πέντε στάδια που παραθέσαμε, τουλάχιστον τα δύο πρώτα (δημιουργία κινήματος, εδραίωση) έχουν συντελεστεί. Είναι βέβαια απίθανη μια αναβίωση του φασισμού με τα χαρακτηριστικά που είχε το ’20 και το ’30. Οποιοσδήποτε όμως επιθυμεί να αντισταθεί στον φασισμό οφείλει πρώτα να τον κατανοήσει.
