γράφουν η Κατερίνα Χαρίση και  ο Θάνος Καλαμίδας.

Εκείνη

Κανόνας: ό,τι ρυθμίζει υποχρεωτικά σχέσεις ή τρόπους ενέργειας.
 Πρότυπο: αυτό που χρησιμεύει ως υπόδειγμα για αναπαραγωγή, για δημιουργία αντιγράφων.

Οι κοινωνίες στο σύνολό τους λειτουργούν κατά βάση με κανόνες και όχι πρότυπα. Τα ομαδικά παιχνίδια έχουν κανόνες, η ανυπακοή στους οποίους σημαίνει ποινή ή αποκλεισμός. Τα σχολεία έχουν κανόνες, η ανυπακοή στους οποίους σημαίνει τιμωρία, αποβολή. Οι οικογένειες έχουν κανόνες, η ανυπακοή στους οποίους σημαίνει τιμωρία. Και πάει λέγοντας.

Εντάξει, θα πείτε, ε και; Το ξέρουμε αυτό.

Ας δούμε κάτι διαφορετικό.

Φανταστείτε ότι αιωρείστε κάπου ψηλά στην πόλη και παρακολουθείτε δύο οδηγούς να μπαίνουν στα αυτοκίνητά τους. Φανταστείτε ότι μπορείτε να διαβάσετε και τις σκέψεις τους. Ο ένας λέει: Θα βάλω τη ζώνη μου. Είναι πιο ασφαλές να οδηγώ έτσι. Και τη βάζει. Ο άλλος λέει: Μάλλον θα πρέπει να βάλω ζώνη. Εδώ παρακάτω γράφουν. Και τη βάζει.

Συμπεράσματα; Όλα καλά, θα πείτε. Και οι δυο φοράνε τη ζώνη τους, αυτό δεν είναι το ζητούμενο; Ακολουθούν τον κανόνα, όλοι είμαστε ασφαλείς. Τι μας νοιάζει αν τον έναν τον ενδιαφέρει η ασφάλειά του, ενώ τον άλλο το πρόστιμο, φοράνε ζώνη κι αυτό έχει σημασία.

Ας δούμε όμως τι γίνεται παρακάτω με τους δύο οδηγούς, οι οποίοι διασχίζοντας την πόλη, βγαίνουν σε κάποιον επαρχιακό δρόμο με προορισμό ένα τυχαίο χωριουδάκι στη μέση του πουθενά. Τι πιστεύετε ότι θα γίνει τώρα;

Καλά το υποψιάζεστε. Ο πρώτος- αυτός που έβαλε τη ζώνη του για λόγους ασφάλειας, θα συνεχίσει να τη φοράει και στη μέση του πουθενά, εκεί που δεν υπάρχουν ούτε αυτοκίνητα, ούτε πεζοί, και το πολύ πολύ να συναντηθεί με κανένα κοπάδι προβατάκια.

Ο δεύτερος όμως ...θα τη βγάλει. Δεν υπάρχει κανένας να τον γράψει, ζήτημα αν θα συναντήσει κανένα αυτοκίνητο ή πεζό.

Τι έχει αλλάξει;

Για τον πρώτο οδηγό, η ζώνη δεν είναι υποχρέωση, δεν είναι συμβιβασμός, δεν είναι υπακοή, δεν προκύπτει από το φόβο της ποινής και της τιμωρίας. Είναι φυσική διαδικασία στην οδήγηση. Οδηγώ-φορώ τη ζώνη μου-το κράνος μου. Με την ίδια λογική, ένας οδηγός σαν κι αυτόν δε θα πατήσει τη διάβαση, δε θα οδηγήσει ποτέ πιωμένος, δε θα παραβιάσει το φανάρι ή το στοπ, δε θα τρέχει παραπάνω από όσο πρέπει, δε θα μπει πουθενά ανάποδα, θα σεβαστεί τη ΛΕΑ. Γι αυτόν τον τύπο οδηγού, η οδηγική του συμπεριφορά δεν προκύπτει από το φόβο της τιμωρίας (είτε πρόστιμο, είτε φυλακή αν προκαλέσει ατύχημα, είτε νοσοκομείο αν τραυματιστεί), αλλά είναι τρόπος λειτουργίας κι έκφρασης, είναι κουλτούρα.

Αντίθετα ο δεύτερος, φόρεσε τη ζώνη του όχι επειδή κατανοεί τους λόγους αναγκαιότητάς της, όχι επειδή τον ενδιαφέρει να φτάσει ασφαλής στον προορισμό του, και χωρίς προβλήματα, αλλά για να μην τιμωρηθεί. Με αυτή τη λογική, όταν θα ξέρει/νιώσει ότι δεν υπάρχει κανένας μπαμπούλας να τον τιμωρήσει, θα πάψει να υπακούει στους κανόνες. Αυτός ο τύπος οδηγού πιθανότατα θα τρέχει σαν τρελός σε έναν άδειο δρόμο, θα παρκάρει για πέντε λεπτά στη διάβαση, θα μπει ανάποδα, θα κλείσει τη ΛΕΑ σε κάθε ευκαιρία.

Ενώ ο ένας ακολουθεί ένα “πρότυπο”, ο άλλος υπακούει στον “κανόνα”.

Για να δούμε ξανά τη βασική διαφορά:

Κανόνας: ό,τι ρυθμίζει υποχρεωτικά σχέσεις ή τρόπους ενέργειας.

Αυτό το “υποχρεωτικά” για να επιβληθεί και να εφαρμοστεί χρειάζεται κάτι στην απέναντι πλευρά του, κάτι που θα λέει ότι αν δεν κάνεις αυτό που σου λέω, θα υπάρξει και συνέπεια, η οποία συνέπεια μπορεί να είναι το χρηματικό πρόστιμο (αν μιλάμε για οδηγούς), η ποινή φυλάκισης (για παρανομίες), ο αποκλεισμός (αν κάνεις ζαβολιές στο παιχνίδι), η αποβολή (στο σχολείο), η τιμωρία (δε θα δεις τηλεόραση), η κόλαση (αν δεν είσαι αρκετά πιστός).

Οι κανόνες βασίζονται στο φόβο της τιμωρίας και της ποινής.

Οι κανόνες είναι αποτελεσματικοί, όμως είναι και κοντόφθαλμοι. Αφορούν μόνο στην υπακοή πολύ συγκεκριμένων οδηγιών και δεν εμπνέουν, δεν προκαλούν κανένα συναίσθημα πέραν του φόβου.

Ενώ αντίθετα,

Πρότυπο: αυτό που χρησιμεύει ως υπόδειγμα για αναπαραγωγή, για δημιουργία αντιγράφων.
-ο,τιδήποτε λειτουργεί ως υπόδειγμα που το ακολουθούν άλλοι.
-πρόσωπο του οποίου το παράδειγμα θέλει κάποιος να ακολουθήσει, να μιμηθεί.
Συνώνυμα: Υπόδειγμα, καλούπι, μοντέλο.

Το πρότυπο θέλεις να το μιμηθείς. Το πρότυπο σε εμπνέει να κάνεις κάτι παραπάνω. Το πρότυπο εφαρμόζεται παντού και στα πάντα. Ακολουθείς τα πρότυπα του παιχνιδιού γιατί το ζητούμενο είναι να απολαύσεις ένα καλό παιχνίδι κι όχι το να μην σε βγάλουν έξω από αυτό. Σέβεσαι το σχολείο σου γιατί είναι ο χώρος που περνάς τη μισή κάθε μέρα σου για αρκετά χρόνια, γιατί εκεί βλέπεις τους φίλους σου, γιατί είναι το δεύτερο σπίτι σου, όχι γιατί αν δεν υπακούς θα γράφεις εκατό φορές στον πίνακα “δε θα το ξανακάνω”. Ακούς τους γονείς σου όταν σου λένε όχι και το όχι το σέβεσαι επειδή στο λένε οι γονείς σου κι όχι γιατί αν δεν το ακούσεις θα σε κλείσουν στο σπίτι για δέκα μέρες. Πετάς τα σκουπίδια σου στον κάδο κι όχι στο δρόμο γιατί σου αρέσει να περπατάς σε μια καθαρή γειτονιά, όχι γιατί κάποιος μπορεί να σε καταγγείλει. Μαζεύεις τις ακαθαρσίες του σκύλου σου γιατί δε θέλεις να τις πατήσεις αύριο εσύ ο ίδιος, γιατί από δω περνάνε τα παιδιά σου, ο φίλος σου, όχι γιατί είναι παράνομο να μην το κάνεις και μπορεί κάποιος να σε μηνύσει γι αυτό.

Και πολλά, πολλά, πάρα πολλά ακόμα. Εφαρμόστε παραδείγματα και πιο πέρα, στους εργοδότες, τους δάσκαλους, τους πολιτικούς. Κάντε πάρτι!

Φαινομενικά, τα αποτελέσματα είναι τα ίδια είτε υπακούμε στον κανόνα είτε ακολουθούμε το πρότυπο. Εμβαθύνοντας όμως λίγο, θα δείτε ότι μιλάμε για μια εντελώς διαφορετική κοσμοθεωρία. Η θεμελιώδης διαφορά κανόνα και προτύπου είναι στους λόγους και τα κίνητρα για τους οποίους ο καθένας ακολουθεί το ένα ή το άλλο. (φόβος ή επιθυμία).

Πόσο καλύτερα ίσως να ήταν τα πράγματα σε μια κοινωνία – και πόσο μακροπρόθεσμα “σωστά”, αν ακολουθούσαμε πρότυπα αντί για κανόνες; Το ζητούμενο τελικά δεν είναι η υπακοή δια μέσου του φόβου, αλλά η επιθυμία να λειτουργήσουμε “σωστά” – όποιο και να είναι αυτό το σωστό που διαμορφώνεται ανάλογα στο περιβάλλον που λειτουργούμε, και το οποίο προκύπτει από παραδείγματα προς μίμηση που γουστάρουμε να μιμηθούμε.

Πόσο διαφορετικός θα ήταν όλος ο τρόπος σκέψης και λειτουργίας του μυαλού μας, αν κάναμε αυτό που πρέπει επειδή το βλέπουμε ως παράδειγμα προς μίμηση, από επιθυμία να το κάνουμε, κι όχι επειδή αν δεν το κάνουμε θα πέσει φωτιά (ή πρόστιμο) να μας κάψει. Λέω εγώ τώρα. Μια σκέψη.

& Εκείνος

Ας ξεκινήσουμε λίγο ασύμμετρα συμφωνώντας ότι η ζώνη ασφαλείας και το κράνος σώζουν ζωές και αυτό από κάποιον που έχει παραπονεθεί πολλές φορές για …το κράνος. Ας συμφωνήσουμε επίσης ότι το κάπνισμα κάνει κακό στην υγεία και αυτό από κάποιον που συγκεκριμένη καπνοβιομηχανία θα έπρεπε να τον ανακηρύξει ευεργέτη της.

Έχω χρησιμοποιήσει ό,τι δικαιολογία υπάρχει στον κατάλογο για να μην φορέσω το κράνος, να το έχω παραμάσχαλα ή να το βάλω στο κουτί. Και τις 1273,5 δικαιολογίες που υπάρχουν στο βιβλίο των δικαιολογιών για να μην φορέσεις κράνος. Και με πολύ ντροπή ομολογώ ότι τη δεκαετία του ’70 και του ’80 δεν είμαι σίγουρος αν είχα καν …κράνος. Δεν νομίζω ότι είχα αγοράσει ποτέ και τότε επειδή έπρεπε να εμφανιστείς με κράνος στις εξετάσεις για το δίπλωμα, νομίζω ότι πήγα με …δανεικό. Δεν είμαι και σίγουρος μετά από τόσα χρόνια.

Για πρώτη φορά στη ζωή μου που το θέμα κράνος πήρε νομικές διαστάσεις με ποινή και πρόστιμο ήταν στην Αγγλία. Στην Ελλάδα πρέπει να υπήρχαν αντίστοιχοι νόμοι αλλά είμαι σίγουρος ότι πολλοί θα θυμούνται ότι ακόμα και οι μοτοσικλετιστές της αστυνομίας απόφευγαν το κράνος οπότε …τι πρόστιμο να δώσουν! Στην Αγγλία όμως τα πράγματα ήταν βάρβαρα, δεν ήταν μόνο το πρόστιμο αλλά υπήρχε πιθανότητα να χάσεις το δίπλωμα σου ακόμα και την μηχανή. 1273,5 δικαιολογίες εξαφανίστηκαν αυτοστιγμεί σαν να μην υπήρξαν ποτέ κι εγώ σαν καλός και πειθήνιος πολίτης δεν έβγαζα το κράνος μέχρι να κατεβώ από τη μηχανή.

Λίγα χρόνια αργότερα πολύ αγαπημένος φίλος σκοτώθηκε. Με μηχανή. Χωρίς κράνος. Ένα μήνα πριν από το γάμο του. Χωρίς κράνος. Η μέλλουσα γυναικά του ήταν στον τέταρτο μήνα έγκυος. Αυτή έμεινε στον κόσμο με ένα παιδί και χωρίς κράνος. Έξη μήνες αργότερα έπεσα εγώ με τη μηχανή. Γλίστρησα σε βρεγμένο δρόμο κι έκανα καμιά διακοσαριά μέτρα με το κεφάλι μπροστά μέχρι που καρφώθηκα σε ένα στηθαίο. Τι έπαθα; Μερικές μελανιές στα χέρια και στα πόδια. Φορούσα κράνος. Αν δεν φορούσα;

Τότε αναρωτήθηκα που στο διάολο είχα βρει αυτές τις 1273,5 δικαιολογίες να μην φοράω κράνος και εκεί ήταν που βρήκα 1273,5 δικαιολογίες για να φοράω κράνος όπου η σημαντικότερη: το καλοκαίρι δεν τρως …μυγάκια!

Η ειρωνεία; Ακόμα και σήμερα δεν μπορώ να πω με σιγουριά ότι αν δεν είχα «πιεστεί» από τον νόμο και την ποινή, ότι θα φορούσα κράνος ακόμα και μετά το θάνατο του φίλου μου ή τότε που έφαγα την τούμπα κι αν μην φορώντας κράνος θα είχα επιβιώσει τη γλίστρα στο σημείο να σηκωθώ, να ξεσκονιστώ και καβαλώντας την μηχανή να συνεχίσω το ταξίδι μου.

Μετά από δέκα χρόνια κάποια στιγμή στις αρχές του ’90 έκανα παρατήρηση και ολόκληρο μάθημα σε γνωστό μου …που δεν φορούσε κράνος. Τι είχε συμβεί; Από τον φόβο μην φάω πρόστιμο, στην συνήθεια να φοράω κράνος πριν καβαλήσω τη μηχανή μέχρι να καταλαβαίνω γιατί φοράω κράνος, μου είχε γίνει δεύτερη φύση σε σημείο που δεν μπορούσα να φανταστώ πως γίνεται κάποιος να επιλέγει να μην φορέσει κράνος.

Ίσως τελικά και κάπου εκεί να προσέβλεπε και ο νομοθέτης, ότι ο νόμος και ο φόβος της τιμωρίας θα κάνουν μια υγιεινή και σωτήρια συνήθεια και στη συνέχεια δεύτερη φύση.

Τώρα είπα-ξείπα, έβαλα-έβγαλα το κράνος δεν είχε καμιά απολύτως σημασία για αυτόν που προσπαθούσα να πείσω να φοράει το κράνος του και να μην το κουβαλάει κάτω από τη μασχάλη, που είναι εξ ίσου επικίνδυνο για άλλους λόγους. Στου κουφού την πόρτα κλπ. κλπ. Ξέρετε ποιό ήταν το μόνο επιχείρημα που έπιασε; Ξέρεις πόσο είναι το πρόστιμο; Δεν παραπονιέμαι ούτε γκρινιάζω, αφού μόλις έγραψα ότι και για μένα το ίδιο επιχείρημα δούλεψε όταν χρειάστηκε.

Α, και να μην το ξεχάσω, έχω ένα χρόνο που έκοψα το τσιγάρο! Αυτό με τον νόμο του γιατρού και με ποινή …ας μην το συζητάμε, χτύπα ξύλο κλπ. κλπ.

Πριν από λίγο καιρό ήμουν με φίλους και κάποια στιγμή αναφέρθηκε ταξίδι του φίλου μου με την μικρή του εντεκάχρονη κόρη, στην χώρα του …Χάρρυ Πόττερ. Αφού γελάσαμε με τα διάφορα «μαγικά» που είδαν μου είπε γιατί πήγαν για ένα σαββατοκύριακο στην Αγγλία μόνο οι δυο τους και χωρίς την μητέρα αλλά κυρίως χωρίς την μεγαλύτερη δεκατετράχρονη κόρη τους. Εδώ πρέπει να σημειώσω ότι ο λόγος με σοκάρισε στην αρχή και μάλλον φάνηκε. Οι γονείς μετά από συζήτηση με τους δασκάλους στο σχολείο συνειδητοποίησαν ότι τα παιδιά τους πέρα από τα άμεσα σχολικά βιβλία δεν διαβάζουν τίποτα άλλο. Όταν λέμε τίποτα εννοούμε ούτε καν κόμικς. Τίποτα.

Έτσι αποφάσισαν μαζί με τους δασκάλους, να ζητήσουν από τις κόρες να διαβάσουν το πρώτο βιβλίο του Χάρρυ Πόττερ και όποια τελείωνε το βιβλίο πρώτη θα πήγαινε με τον μπαμπά στη χώρα του Χάρρυ Πόττερ. Δεν μου είπαν λεπτομέρειες αλλά είχαν βρει κάποιο τρόπο, πάντα μαζί με τους δασκάλους, να παρακολουθούν αν πραγματικά τα κορίτσια διαβάζουν. Κέρδισε η μικρή. Η μεγάλη είπε ότι έχει δει την ταινία και το βιβλίο το βαρέθηκε.

Επειδή εγώ τους φαίνομαι για …μελετηρός, – έχουν έρθει στο σπίτι μου αρκετές φορές για να έχουν δει ότι τα έχω καταφέρει να βάλω ράφια με βιβλία ακόμα και στην κουζίνα – και τους φάνηκα μάλλον ο κατάλληλος ανάμεσα στους γνωστούς και φίλους πλην δασκάλων για να τους δώσει συμβουλή για το πώς να κάνουν τα κορίτσια να …διαβάσουν. Τους ζήτησα να θυμηθούν το καθιστικό μου που συνήθως όταν έρχονται καθόμαστε και μετά τους έδειξα το δικό τους που καθόμασταν. Δεν υπήρχε ούτε ένα βιβλίο, ούτε για δείγμα. Ούτε στο καθιστικό, ούτε στην κουζίνα, ούτε στο γραφείο. Κι όταν τους ρώτησα αν διαβάζουν τουλάχιστον εφημερίδα μου είπαν …στην ταμπλέτα. Η κόρη μου στην εφηβεία της τώρα, κάνει παραγγέλλεις με τίτλους συγκεκριμένων βιβλίων μάλιστα, πριν από κάθε γιορτή κλπ. Η κόρη μου όμως έχει μεγαλώσει με την εικόνα ενός μπαμπά που διαβάζει κι ενός μπαμπά που της διάβαζε από βιβλίο. Το διάβασμα για την κόρη μου είναι μέσα στη ζωή, κομμάτι της. Του φίλου μου τα παιδιά έχουν σαν κομμάτι τους το …YouTube

Κι όπως είπε ο ένας από τους δασκάλους και οι συγκεκριμένοι φίλοι το πήραν πολύ βαριά, (και καλά έκαναν και το πήραν βαριά) τα παιδιά τους μπορεί να σπουδάσουν αλλά ποτέ δεν θα μορφωθούν αν δεν ανοίξουν και κανένα βιβλίο πέρα αυτών που …πρέπει.

Αλλά δεν υπάρχει κανένας νόμος που να επιβάλλει το διάβασμα όπως υπάρχουν νόμοι για το κράνος. Ίσως γιατί για το σώμα να χρειάζονται νόμοι αλλά η ψυχή και το πνεύμα να έχουν ανάγκη το παράδειγμα, το πρότυπο.

* Η φωτογραφία από διαφήμιση της Volvo του 1958 για τη χρήση ζώνης ασφαλείας που τότε προσφερόταν σαν κάτι έξτρα, πολυτέλεια που …χρεωνόταν ανάλογα.