γράφουν η Κατε΄ρινα Χαρίση και ο Θάνος

Εκείνη

Κάποια στιγμή πέτυχα ένα βίντεο, όπου σε ένα εμπορικό κέντρο στήθηκε ένα πολύ εντυπωσιακό κατάστημα παπουτσιών, με τεράστιες βιτρίνες, κρυστάλλινα ράφια, πανάκριβο φωτισμό, που παρέπεμπε σε μπουτίκ από αυτές που μπαίνεις με γεμάτο πορτοφόλι και φεύγεις με το πορτοφόλι άδειο, έχοντας αγοράσει μόνο ένα μικρό κάτι. Τα παπούτσια που πωλούνταν ήταν της τάξεως των παπουτσιών που βρίσκουμε στις λαϊκές αγορές, στα καλάθια των μαγαζιών της γειτονιάς, στα κινέζικα. Τέτοια πράγματα. Με τιμές που δεν ξεπερνούσαν τα 20 δολάρια στο ακριβότερο, ένα δεκάρικο μέσο όρο. Σε κείνο το νέο κατάστημα του εμπορικού, τα ίδια ακριβώς παπούτσια, πλαισιωμένα από βελούδα, δαντέλες, οργάντζες, πολυέλαιους και εκθαμβωτικές πωλήτριες, πωλούνταν 200, 400, 500 δολάρια. Μάλιστα, για τις ανάγκες του βίντεο, υποψήφιες πελάτισσες ρωτήθηκαν πόσο θα κοστολογούσαν το ζευγάρι παπουτσιών που τους ενδιέφερε. Οι τιμές που ανέφεραν ήταν αυτές. Τα έδιναν με ευχαρίστηση.

Μου είχε κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση. Στο θέμα των αγορών σκεφτόμουν μάλλον το ό,τι δίνεις παίρνεις, με τη λογική ότι αν το μπάτζετ είναι μικρό δεν μπορείς να έχεις και πολλές απαιτήσεις ποιοτικά, ακόμα κι εμφανισιακά, μα αυτό το βίντεο μου άλλαξε τη σκέψη. Τελικά η αξία των προϊόντων είναι καθαρά υποκειμενική και διαμορφώνεται μόνο από το περιτύλιγμα, μόνο από το εξωτερικό πλαίσιο, όπως αυτό ορίζεται προς τέρψιν των καταναλωτών, και καθόλου από την αντικειμενική του αξία, τουλάχιστον στις περισσότερες των περιπτώσεων.

Πρέπει να είναι 2 χρόνια που το είδα αυτό το βίντεο, το είχα ξεχάσει, όμως το έργο τέχνης “μπανάνα κολλημένη στον τοίχο” μου το έφερε αμέσως στο μυαλό.

Τώρα εγώ από τέχνη δεν έχω την παραμικρή ιδέα, ούτε με ενδιαφέρει να μάθω, κι αυτό γιατί την τέχνη τη βλέπω λιγάκι όπως την ποίηση: Το τι θέλει να πει ο ποιητής, μόνο ο ποιητής το ξέρει. Οι υπόλοιποι βλέπουν αυτό που θέλουν να δουν, παίρνουν αυτό που θέλουν οι ίδιοι να πάρουν, νιώθουν αυτό που θέλουν ή έχουν ανάγκη να νιώσουν (το οποίο μπορεί να έχει ελάχιστη ή και καμία σχέση με τις προθέσεις του ποιητή). Γενικεύοντας λιγάκι, το ίδιο ισχύει και με την τέχνη, μόνο που οι αντιδράσεις των παρατηρητών μάλλον είναι καθοδηγούμενες, παρά αυθόρμητες.

Υπάρχει μια μεγάλη αλήθεια εδώ.

Η επιτυχία του έργου τέχνης δεν οφείλεται στον καλλιτέχνη, μα στο κοινό. Όσο προτρέπεις (ή, καλύτερα, εξαναγκάζεις με Χ επικοινωνιακά τερτίπια) το κοινό να αντιδρά, δημιουργείς μια ομιχλώδη φήμη γύρω σου, που μοιάζει και καταλήγει σε αποδοχή. Ψάχνεις αυτό που θα σοκάρει, γιατί αυτό είναι η τροφή των μίντια. Οι μάζες μπερδεύουν την αξία με τον πάταγο, κι εσύ κάνεις πάταγο για να μην αμφισβητήσει κανείς την αξία σου. Οι ανίδεες κατά τα άλλα μάζες, συγχέουν την ποιότητα του έργου (ή του Χ προϊόντος) με την ποσότητα των σχολίων γύρω από αυτό, κι εσύ προκαλείς τα σχόλια με κάθε τρόπο.

Ο Σμιτ στο “όταν ήμουν έργο τέχνης” γράφει το εκπληκτικό σχόλιο απέναντι σε ένα γλυπτό που χαρακτήρισε – επειδή κανείς άλλος δεν το τολμούσε – κουράδα. Ένα μηδενικό, αισθητικά κουράδα, ανθρωπιστικά σκατένιο. “Εφόσον οι ανόητοι πιστεύουν πως το να είναι κανείς μοντέρνος είναι επαναστατικό, {ο Ζευς, ο καλλιτέχνης} παριστάνει διαρκώς πως ξεκόβει από το παρελθόν κι εγκαινιάζει μια νέα εποχή. Πιστεύουν πως πυροδοτεί την τέχνη, ενώ εκείνος ανάβει απλώς πυροτεχνήματα. Την καριέρα του δεν τη δημιουργεί στο εργαστήριό του, αλλά μέσω των μίντια. Τα εργαλεία του είναι οι δημοσιογράφοι.”

Δεν είναι σπουδαίος καλλιτέχνης λοιπόν. Είναι σίγουρα όμως σπουδαίος χειραγωγός.

Δεν είμαι καθόλου σίγουρη ότι υπάρχει κάποιος βαθύτερος συμβολισμός σε τούτη τη μπανάνα την κολλημένη στον τοίχο. Αν, ας πούμε, ο καλλιτέχνης ουσιαστικά αποκαλεί τους πάντες πιο ηλίθιους κι από πίθηκους, ή έστω τους 2 που πλήρωσαν 120.000 δολάρια για να την αγοράσουν. Ο πίθηκος θα έτρωγε τη μπανάνα κι αυτό μάλλον θα ήταν και το πιο συνετό με το συγκεκριμένο “έργο τέχνης.”

Μα οπωσδήποτε βλέπουμε ότι η αξία του χρήματος διαμορφώνεται με βάση τον εγκέφαλο του υποψήφιου αγοραστή, ο οποίος πρώτα έχει εκφυλιστεί αρκετά για να διαθέτει το οποιοδήποτε ποσό για μια μπανάνα κολλημένη στον τοίχο.

 

& Εκείνος

Πριν από λίγο καιρό αγόρασα μια καφετιέρα. Μια από αυτές τις μοντέρνες, τις ηλεκτρονικές, που το μόνο που δεν κάνουν είναι να σε …ξυρίζουν!  Ξέρετε τι με εντυπωσίασε πιο πολύ; Η συσκευασία. Μιλάμε για ανάγλυφα χρυσά γράμματα, για κουτί που είχε οδηγίες ακόμα και για το πώς θα διπλωθεί για να γίνει εύκολη η ανακύκλωση του. Και βέβαια η επομένη ερώτηση που μου ήρθε αυτομάτως στο μυαλό ήταν …πόσο από το ποσό που πλήρωσα πήγε στη συσκευασία; Γιατί αυτή η χλιδή δεν μπορεί να ήρθε τσάμπα. Και η μια ερώτηση έφερε την άλλη και στο τέλος ένιωσα σαν χάνος για το ποσό που πλήρωσα παρ’ όλο που όπως έγραψα και στην αρχή αυτή ήταν μια από αυτές τις καφετιέρες που το μόνο που δεν κάνουν είναι να σε …ξυρίσουν.

Αυτό τώρα δε έχει καμιά σχέση με την μπανάνα του καλλιτέχνη αλλά ταυτόχρονα έχει και κάθε σχέση, γιατί η συσκευασία είναι μέρος της κατανάλωσης σήμερα. Η τέχνη δεν είναι μόνο για να ικανοποιεί την προσωπική αισθητική του καθενός αλλά ταυτόχρονα και να εκπαιδεύει ή ακόμα και να προκαλεί. Οι κονσέρβες με τη ντοματόσουπα του Γουόρχολ προκάλεσαν στην εποχή του και το μήνυμα ήταν: «Στο μέλλον όλοι θα είναι διάσημοι για δεκαπέντε λεπτά,» ακόμα και μια κονσέρβα ντοματόσουπας.

Άρα για μένα το πρόβλημα δεν ήταν ο καλλιτέχνης – που όπως λέει η Κατερίνα, πιθανώς κάτι να θέλει να μας πει ο ποιητής – αλλά αυτός που έδωσε τα 120 χιλιάρικα για να την αγοράσει. Κι ότι «κάτι θέλει να μας πει ο ποιητής» αποδείχτηκε από το γεγονός ότι μετά την παρουσίαση και πώληση του «έργου», ο αμερικανογεωργιανός καλλιτέχνης David Datuna , πιθανότατα (από ό,τι φαίνεται) συνεννοημένος με τον δημιουργό Maurizio Cattelan και την γκαλερί …έφαγε την μπανάνα!

Ο Maurizio Cattelan με την μπανάνα του έφτυσε κατάμουτρα τον καταναλωτισμό που έχει καταντήσει ακόμα και την τέχνη, άρα την αισθητική, την εκπαίδευση και την πρόκληση, προϊόν ευτελισμού ανεξάρτητα αισθητικής, τεχνικής και γνώσης. Ήταν σαν αυτούς που αγοράζουν τα Καγιέν όχι γιατί τα έχουν ανάγκη, όχι γιατί ξέρουν να τα οδηγούν ή να τα κυκλοφορουν, ή ακόμα ότι έχουν τα λεφτά να τα συντηρήσουν, αλλά για λόγους καθαρά επίδειξης, προσωπικής ανάδειξης και επειδή το έχουν …μικρό. Στο δικό του κόσμο το Καγιέν είναι ένα έργο μηχανικής τέχνης.

Για τους ιδίους ακριβώς λόγους ο κύριος 120 χιλιάρικα αγόρασε την μπανάνα και …καλά να πάθει αλλά ταυτόχρονα τι λέει αυτό για την κοινωνία μας; Για την Ελλάδα που κόντεψε να εξαφανιστεί στα μνημόνια και ακόμα δεν έχει συνέρθει αλλά τα Καγιέν …Καγιέν διπλοπαρκαρισμένα στα στενά του Παγκρατίου;  

Αλλά ας αφήσουμε την μπανάνα κι ας ξαναγυρίσουμε στην καφετιέρα. Την συσκευασία δεν την είδα όταν την αγόρασα αλλά μετά πράγμα που σημαίνει ότι η εταιρία είχε σκοπό να με εντυπωσιάζει σε συνέχεια. Έπαιζε με το υποσυνείδητο μου για να με κάνει πελάτη. Και αυτό το παιχνίδι με έβαζε να το πληρώσω. Πολύ πιθανώς (κρίνοντας από την ποιότητα και την τεχνική) πολύ ακριβά. Πολύ πιο ακριβά από ότι θα πλήρωνα αν μου την έδινε σε ένα απλό κουτί.

Σαν καταναλωτής κάποιος χρησιμοποίησε την συσκευασία – που θα πετάξω έτσι κι αλλιώς αφού βγάλω το προϊόν που συνειδητά αγόρασα – για να παίξει με το μυαλό μου και τα λεφτά μου τώρα, αύριο και μεθαύριο. Κι αυτό με συγχωρείτε αλλά είναι πολύ χειρότερο από την μπανάνα που στο κάτω-κάτω της γραφής γελοιοποίησε έναν τύπο που πέταξε 120 χιλιάρικα και όχι τον καλλιτέχνη.

Τελικά ποιος αγόρασε μπανάνα;