γράφουν η Κατερίνα Χαρίση και ο Θάνος Καλαμίδας.

Εκείνη

Όταν ο Εντμόντ Αμπού επισκέφτηκε την Ελλάδα του Όθωνα το 1852, παρατήρησε τη μιζέρια σα σύννεφο πάνω απ’ τα κεφάλια των ανθρώπων στις οικογενειακές μαζώξεις. Δεν ήταν ποτέ του προσκεκλημένος, μόνο θεατής, κι αυτό τυχαία. Γιατί όπως γράφει στο βιβλίο του «Η Ελλάδα του Όθωνα», αν είχαν αντιληφθεί την παρουσία του θα έκλειναν τις γρίλιες. «Ο Έλληνας έχει τη φρόνηση να κρύβει τη ζωή του». Μα δεν είχε δει ποτέ του θέαμα πιο μίζερο και θλιβερό από τα γεύματα των οικογενειών, τίποτα πιο ψυχρό από τις οικογενειακές μαζώξεις. Η δυσαρέσκεια ήταν παντού. Δεν υπήρχε τίποτα χαρούμενο και ανοιχτόκαρδο: Ένας άντρας κατσούφης, μια γυναίκα γκρινιάρα, φωνακλάδικα παιδιά. Το ιερό κέντρο της οικογένειας, η εστία, έλειπε από τα περισσότερα σπίτια.

Λείπει σήμερα.

«Θλιβεροί και ταλαίπωροι», έγραφε ο Αμπού. «Οι δυσκολίες της ζωής, η έλλειψη των απαραίτητων αγαθών, ο αιωνίως τσαλακωμένος εγωισμός και κυρίως, η ανασφάλεια για το μέλλον, δε θα αφήνουν να γεννηθεί η τρυφερότητα, χωρίς την οποία δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την οικογένεια.»

Αυτή η ανασφάλεια για το μέλλον που περιγράφει ο Αμπού, σε ένα άλλο βιβλίο τώρα, την «Ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους» που γράφτηκε το 1947, είναι η εναγώνια αναμονή, η χειρότερη μορφή άγχους και φόβου. Ο Μπρουσσώ, μελετητής του φόβου, αυτό το ονόμαζε «σκιάξιμο». Χαρακτηρίζεται από την απουσία άμεσου κινδύνου, κατά τον οποίο ο άνθρωπος θα μπορούσε να αντιδράσει κάπως. Αντίθετα, αυτή η εναγώνια αναμονή του αγνώστου προκαλεί μόνο την έξαψη της φαντασίας.

Δεν ξέρουμε τι μας περιμένει, σκεφτόμαστε σενάρια, κάνουμε υποθέσεις, φοβόμαστε, απογοητευόμαστε, ταυτόχρονα προσπαθούμε να μη σκεφτόμαστε και να μην απογοητευόμαστε, όλα είναι αόριστα. Χειροτερεύει τα πράγματα το γεγονός ότι δεν υπάρχει τίποτα το χειροπιαστό στο οποίο να μπορούμε άμεσα να αντιδράσουμε με κάποιον τρόπο για να προστατευτούμε.

Σε μεγαλύτερο βαθμό όπου ο άνθρωπος νιώθει άμεσα κάποιον κίνδυνο (πραγματικό ή φαντασιακό, απειλή έξωσης, μακρόχρονη ανεργία, έλλειψη βασικών αγαθών), εκδηλώνονται και οι συγκινησιακές αντιδράσεις. Τα συναισθήματα αναπτύσσονται γύρω από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, ελεγχόμενα, κυριαρχημένα, αλλά μάλλον με τρόπο ελαττωματικό. Εκεί που ο κίνδυνος αυξάνεται, χάνεται και ο έλεγχος: Οι ηθικές αξίες σαρώνονται και ο άνθρωπος είναι στο έλεος των παρορμήσεών του.

Στον ομαδικό φόβο ο Μπρουσσώ βλέπει το φόβο του κοπαδιού, της αγέλης. Εδώ η εναγώνια αναμονή φτάνει πολύ γρηγορότερα στο απόγειό της και σταδιακά/στρωματικά υπάρχει διάλυση της συνείδησης, με συνέπειες άσκοπες και βλαβερές για τον άνθρωπο. Ο Ριμπώ λέει πως ο φόβος είναι η αντίδραση του ενστίκτου αυτοσυντήρησης στην αμυντική του μορφή.

Το άγχος και ο φόβος που το συνοδεύει έχει έναν κοινό, κεντρικό πυρήνα για όλους: Το αίσθημα έλλειψης ασφάλειας. Αυτή η ασφάλεια για τον καθέναν μπορεί να είναι διαφορετική. Για κάποιον είναι η τροφή, για άλλον η δουλειά του, για έναν τρίτο η υπόληψή του ή η περιουσία του. Μπορεί να είναι υπάρχοντα, σύντροφος ή πεποιθήσεις. Ή …το σώμα του.

Το τελευταίο στάδιο του φόβου όπου και κορυφώνεται, είναι ο τρόμος. Ο τρόμος επιφέρει παράλυση και σε καθιστά ανίκανο να αντιδράσεις για να προστατευτείς. Ο τρόμος καταργεί το ένστικτο της φυγής. «Τα παιδιά και οι γυναίκες κάτω απ’ το φόβο σκύβουν τη ράχη, κρύβουν τα μάτια και καταφεύγουν σε μια γωνιά χωρίς να κοιτούν γύρω τους», γράφει ο Μοσώ.

Το κοριτσάκι βρήκε τη δύναμη να καταγγείλει τους βιασμούς του μόνο του, μέσα από ένα περιβάλλον εφιαλτικό, πίσω από τις κλειστές γρίλιες, όπου ο Έλληνας, πάντα συνετός, κρύβει καλά τη ζωή του. Μόνο που και όλη η κοινωνία ήξερε και δε νιώθει την παραμικρή ντροπή να το πει δημόσια.

«Στους χωρικούς είναι που πρέπει να δει και να μελετήσει κανείς την οικογένεια», έγραφε ο Αμπού.

«Η αδιαφορία δρα δυνατά πάνω στην Ιστορία», έγραφε ο Γκράμσι. «Το νεκρό βάρος της Ιστορίας.»

& Εκείνος

Μεγάλωσα σε μια ελληνική κοινωνία που πίστευε ότι μόνο οι Έλληνες ξέρουν τι θα πει οικογένεια, τι σημαίνει να είσαι γονιός και τι θα πει να είσαι γιος ή κόρη. Σε μια ελληνική κοινωνία που «ήξερε» ότι οι κουτόφραγκοι δεν έχουν ιδέα τι σημαίνει οικογένεια και που οι Εγγλέζοι ειδικά πετάνε τα παιδιά τους έξω από το σπίτι τους όταν γίνουν 18 γιατί τους είναι βάρος. Για μια κοινωνίες ανήθικες και διεφθαρμένες στην απουσία της πίστης και της εκκλησίας.

Έτσι λέγανε στην Ελλάδα τις δεκαετίες του ’50, του ’60 και του ’70. Και στα τέλη της δεκαετίας του ’70 πήγα στην Αγγλία. Και είδα υπέροχες και πολύ συνδεδεμένες οικογένειες, είδα οικογένειες αγκαλιασμένες σφιχτά, με δεύτερα και τρίτα ξαδέλφια, είδα γονείς να λατρεύουν και να θυσιάζονται για τα παιδιά τους και είδα παιδιά να γίνονται στήριγμα ζωής για τους γονείς τους.

Ύστερα κοίταξα πίσω μου και είδα αυτό ακριβώς που βλέπω σαράντα χρόνια τώρα και που θα με κρατάει πάντα μακριά από την Ελλάδα. Είδα το δήθεν και το ντεμέκ της ελληνικής κοινωνίας, είδα την ηθική να μετριέται με την ιπποδύναμη του αυτοκίνητου, το σκρίνιο στα σαλόνι και το σηματάκι στο μπλουζάκι, είδα το κουτσομπολιό, την μιζέρια και την κακία να γίνονται γκροτέσκα παράφραση του «τα εν οίκω μη εν δήμω» με πολλά Κωσταλέξια σε τίτλους εφημερίδων. Σήμερα είδα για έναν παππά που βίαζε για χρόνια ένα ανήλικο κοριτσάκι.

Από τη Γερμανία μέχρι την Ιαπωνία και τα τελευταία εικοσιβάλε χρόνια στη Σκανδιναβία, έχω γνωρίσει οικογένειες δεμένες και αγαπημένες που τις ζήλεψα. Έχω γνωρίσει ανθρώπους που η βοήθεια στους συνανθρώπους τους είναι καθημερινή τους αποστολή.

Θα μου πείτε τώρα – και σωστά – όλα καλά και όμορφα στα βόρεια; Δεν υπάρχει ανηθικότητα και κοινωνική παράβαση, δεν υπάρχουν εγκλήματα μικρά και μεγάλα, ρατσισμός, ξενοφοβία, κουτσομπολιό, κακίες, δήθεν και ντεμέκ; Υπάρχουν και παραϋπάρχουν και μάλιστα μερικές φορές έχω υπάρξει και θύμα τους. Μόνο – κι εδώ συγχωρέστε την ωμότητα ή τον κυνισμό μου – δεν με ενοχλούν όπως με ενοχλούν στην Ελλάδα. Εδώ δεν είναι η οικογένεια μου, δεν είναι η κοινωνία μου και δεν είναι η πατρίδα μου. Εδώ είμαι ένας ακόμα κωλοξένος και ναι πολλές φορές πολλά με ενοχλούν αλλά στην Ελλάδα όλα αυτά με πληγώνουν.